Қазақтың емшілік өнерінің, халықтық медицинасының өміршең озық дәстүрлері мен сұрыпталған сара тәжірибелерін ХХІ ғасырға майталмандықпен қолданып жеткізген жетелі шипагер, медицина ғылымының кандидаты Қайрат Айдарханұлының «Алаш медицинасы» атты тарихи-энциклопедиялық еңбегінде Алаш білімпаздарының ұлттық медицина тарихына, тәжірибесіне және теориясына қосқан жаңалықтарын, алдымен, осынау ұлы үрдістің тек-төркінен, бастау-негіздерінен, яғни бүтін Тұран елінің тарихынан Сақ, Ғұн, Түрік, Қыпшақ, Ислам, Қазақ хандығы дәуірлерінен қопара қозғап әңгімелейді, пайымдайды, бажайлайды. Ұлттық медицина тарихындағы айрықша жетістіктерді, тұрлауды тұжырымдарды нақ-нағымен сөйлетеді.
«Алаш медицинасы» еңбегінің тарихи сипаты, әлеуметтік-философиялық мәні өзгеше. Кешенді кемел зерттеуде тарихи һәм халықтық жазбалар, археологиялық, этнографиялық деректер Ұлы Тұран жұртының ғылыми-интеллектуалдық мәдениетін, көзқарасын, ұлылығын, ой-парасатын, әлеуетін танытады.
Халық емшісі Қайрат Айдарханұлының бір тамаша қыры – тақырыптың тарихнамасына да мұқият. Бұл дегеніңіз – оның ғылымға адалдығын көрсетеді. Осы ретте медицина тарихындағы сүбелі, сүйекті зерттеулердегі жаңалықты құбылыстарды тебіреніп, сүйсініп баяндайды. Мысалы, Гиппократ, Плутарх, Пифагор, Сыма-Циянь, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, әл-Хорезми, әл-Бируни, Ар-Рази, Х.Бейли, Страбон, Аммиан Марцеллин, Прииск, Марко Поло, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы, А.Бернштам, Г.Грум-Гржимайло, С.Руденко, Л.Гумилев, Су Бихай, Юй Тайшан және басқасы.
Қайрат Айдарханұлы медицина майталмандарының мыңжылдық тәжірибелеріне ой көзімен барлап, олардың физиология, анатомия, диагностика, фармакология жайындағы ой-толғамдарын, түсініктерін біліктілікпен саралайды.
Автордың көрсетуінше, Гиппократ сақтардың философиялық идеясынан нәр-қорек алғандығын дәлелдейді.
Шипагердің жазуынша, Өтейбойдақтың «Шипагерлік баяны» атты тарихи-этнографиялық энциклопедиясы тарих, философия, этика, этнография, астрономия, метеорология, әскери ғылым, психология, мәдениеттану, этнолингвистика ілімдерінің негізінде жазылған.
Мұнда өсімдіктен алынатын 728 түрлі, жан-жануардан алынатын 318 түрлі, металл-металлоидтардан түзілетін 318 түрлі шипалы дәрі атауы мен жарты мыңдай анатомиялық атау келтірілген. Неткен жақұт қазына!
Нені айтса да тереңнен толғайтын ыждаһатты Қайрат Айдарханұлы Ұлы Дала төсіндегі емшіліктің тұтас тарихын барынша қамтып, төрт түлік мал өнімдерінің қасиетін жіті танып, дертке дауа дәрі-дәрмек жасап, емдеу тәсілдерін шеберлікпен меңгергенін, қолданғанын және қазақ халқының мүбәрәк мекенін қорғау, сақтау турасындағы ырым-тыйымдарын тақта-тақтасымен келістіре кестелейді.
Қазақ халқының нешеме ғасырлық байтақ тәжірибесін, даналықты ой-тұжырымдарын болмысына жинақтаған Алаш қайраткерлерінің медицинаға қатысты іргелі, күрделі еңбектерін Қайрат Айдарханұлы ғылыми, тарихи, танымдық тұрғыдан салиқалылықпен салмақтайды. Әсіресе, ұлт қаһарманы Әлихан Бөкейханның «Өмірде ең қымбат не? Ол – денсаулық» дейтін байыптамасындағы: «Таудай бақ басқа құласа да, кісі ауырса, ол түк те көзге көрінбейді. Ауруға кең аспан тор көктей, жер аяқты қысқан етіктей болады» деген сөз – тұп-тура қаны сорғалаған ақиқат шындық. Мұнда Әлихан Бөкейханнан бастап, Халел Досмұхамедұлының, Бақтығали Бисеновтың, Әміре Айтбақының, Дәулетше (Дәулетшах) Күсепқалиевтің, Асылбек Сейітовтың, Есенғали Қасаболатовтың, Санжар Асфендияровтың, Мұхамеджан Қарабаевтың, Ахмет Маметовтың, Ахметжан Қозыбағаровтың, Алан Қозбағаровтың, Иса Қашқынбаевтың, Әбубәкір Алдияровтың, Жұмағали Тілеулиннің, Жұмахан Күдериннің және Алаш арулары Аққағаз Досжанованың, Гүлсім Асфендиярованың, Зейнеп Әбдірахманованың Алаш медицинасына байланысты ғылыми-шығармашылық өмірбаяны толық қарастырылған.
Жинақтай айтқанда, емші Қайрат Айдарханұлының «Алаш медицинасы» дейтін еңбегі – қазақтың арғы-бергі дәуірлердегі халық медицинасының шежіресі, шипагерлік қазынасы, ұлттық рухани игілігі.
Серік НЕГИМОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты,
филология ғылымдарының докторы, профессор