Заңда ондай бақылау тек базарларға орнатылған. Мұны растаған салалық комитет ескі тәжірибені өзгертіп, бүкіл сауда нысанына ерекше мемлекеттік бақылау енгізу мәселесін пысықтап жатыр. Реформаның көздегені не?
Қағида бар, талап жоқ
Кейде заңдар өмірдегі өзгерістерден кешігіп жүреді. 90-шы жылдардан қалыптасқан бұрынғы тәжірибе бойынша дүкендер желісі, мейрамханалар етті негізінен базардан алғызатын. Сондықтан заңнама аясында базарлардағы ет саудасына ветеринарлық бақылау орнатылды. Алайда содан бері гипермаркеттер, қоғамдық тамақтандыру орындары «фермадан дастарқанға дейін» қағидатына көшіп алды. Ол бойынша аталған бизнес нысандарының қожайындары шаруа қожалықтарымен, бордақылау алаңдарымен өзара келісімге келіп, олардан етті тікелей ала бастады.
Бұл бізге Батыстан келген «ойын ережесі» болатын, оны Үкіметтің өзі елге таратты. Еуроодақ мұны «Фермадан шанышқыға дейін» (Farm to Fork Strategy) стратегиясы деп атайды. Ол осы арқылы басы артық делдалдарды жойып, азық-түлік қауіпсіздігін нығайтты. «Орнықты өнім» қағидаты күшейтілді, ет пен ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісінің экологиялық қауіпсіз тәсілдері енгізілді.
Қазақстан Батыстың осы үлгісін қабылдағанымен, сол сияқты заңнаманы өмір шындығына сай келтірмеді. Бұл Ауыл шаруашылығы министрлігінің Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің тұжырымдауынша, елдегі мал шаруашылығы өнімдерінің қадағалануын нашарлатты, жануарлардан алынатын азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігін төмендетті.
– Ветеринарлық-санитарлық бақылау болмаса, агониялы жағдайда өлтірілген жануарлардың еті сатылуы мүмкін. Сондай-ақ бақылаудан тыс қалған еттерде гормондар мен антибиотиктердің мөлшері асып кетуі ықтимал. Бұл халықтың денсаулығына жасырын түрде зиян келтіруге соқтырады. Бақылаусыздықтың залалы зор. Ауыл шаруашылығы министрлігі мал мен адамға ортақ ауру – бруцеллезді ерте анықтау үшін жыл сайын диагностикалық зерттеулер жүргізеді. Қорытындысында, орта есеппен 19 мыңнан астам ауру мал анықталып, олар санитарлық союға жіберілді, – деп түсіндірді комитет сарапшылары.
Соған қарамастан, Денсаулық сақтау министрлігінің Санитарлық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің мәліметінше, соңғы 3 жылда республикада бруцеллезді 1 459 адам жұқтырған. 2021 жылы – 448, 2022 жылы – 681, 2023 жылы – 330 адам. Олар ауру жануарлардан алынған өнімдер кесірінен осы қауіпті індетке шалдыққан. Кейінгі 3 жылда республика бойынша күйдіргі («Сібір жарасын») жұқтырған 52 адам анықталды. 2021 жылы – 27, 2022 жылы – 20, 2023 жылы – 5. Індет ошақтары ветеринария мамандарына еш ескертпестен мал сою, оның еті мен өзге өнімін сату, ветеринариялық құжаттарды, ветеринариялық-санитариялық сараптама нәтижелерін алмау салдарынан туындапты.
Бір сөзді өзгертуге зар болды
АШМ комитеті мамандарының айтуынша, жағдайды түзету үшін заңнамадағы бір сөзді түзетсе, жетеді. Қолданыстағы «Ветеринария туралы» заңының 14-1-бабының 5-бөліміне сәйкес: «мемлекеттік ветеринариялық-санитариялық бақылау және қадағалау тірі жануарларды, жануарлардан алынатын өнімдер мен шикізатты өткізетін сауда базарларында күн сайын жүзеге асырылады».
Мұндағы «сауда базарларында» деп шектеген сөзді «сауда объектілерінде» деген кең ұғыммен ауыстыру ұсынылып отыр. Осы мақсатта АШМ «Кейбір заңнамалық актілерге ветеринария мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасы әзірленді. Бірақ осы бір сөзді алмастыру оңайға соқпайды. Себебі біріншіден, Кәсіпкерлік кодекске де өзгеріс енгізу талап етілетіндіктен, бұған «Атамекен» кәсіпкерлер паласының, салалық қауымдастықтардың келісімін алу қажет. Екіншіден, жаңа мемлекеттік бақылау бүкіл бөлшек сауда нысандарын қамтитындықтан, олардың лоббиін, қарсылығын еңсеру күрделі болмақ.
Республикада ет сататын барлығы 304 сауда базары бар, олар мемлекеттік ветеринариялық-санитариялық бақылаумен және қадағалаумен қамтылған. Жаңа заң жобасында енді оны тіркелген 9 402 сауда объектісіне: сауда желілеріне, гипермаркеттерге, қасапханаларға, дүкендерге, мамандандырылған дүкендерге, дүңгіршектерге дейін тарату ұсынылған. Соның ішінде 122-сі ірі кәсіпкерлік, 767-сы орта кәсіпкерлік, 8 513-і шағын кәсіпкерлік субъектілері саналады.
Сарапшылар мұны жасамай болмайды деп табандады. Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігінің ветеринариялық құжаттарды беруге мамандандырылған «Е-Аграрлық» бірыңғай автоматтандырылған басқару жүйесінің («БАБЖ» АЖ) дерегіне сәйкес, 2023 жылы Қазақстанда 1,8 миллион тонна ет өндірілген. Осынша ет тексеріліп, сату үшін ветеринарлық құжаттары берілді. Ал Ұлттық статистика бюросының дерегінше, 2023 жылы елімізде мал сою нәтижесінде шынында жалпы көлемі 4,1 млн тонна ет өндірілді. Осыдан-ақ еттің басым бөлігі ветеринарлық-санитарлық бақылаусыз қалғанын аңғаруға болады.
Жасыратыны жоқ, ветеринарлар арасында да жемқорлық жайылған, олардың қорытындысы да кейде жалған болып шығады, әйткенмен, осы бақылау арқасында тұтынуға жарамсыз, тіпті қауіпті ет өнімдері табылып, тосқауыл қойылып келеді. Елдегі ет саудалайтын барлық 304 базарды күнделікті ветеринариялық-санитариялық бақылау нәтижесінде 2023 жылы эхинококкозы бар етті сатуға талаптанудың – 2 814 дерегі, трихиноздың – 2, цистицеркоздың – 6, фасциолеллездің – 393, дикроцеллиоздың – 280 дерегі және 392 басқа да қауіпсіздік шарасын бұзушылықтар тіркелді. Базардан өзге сауда орындарында бақылау жоқтықтан, мұндай дертке толы өнімдер тұтынушысына өткізіліп, дастарқаннан бір-ақ шықпасына еш кепіл жоқ.
Полициямен бірге жүргізілген рейд барысында Шымкентте сауда желісіне 35 тонна үйрек етінің, Ақтөбе облысында 1,8 тонна сиыр етінің ветеринарлық тексеріссіз сатылғаны әшкереленді. Оларды тексере келе, құзырлы органдар оның бәрін тәркілеп, жою туралы шешім қабылдады.
Кейбір жан: «Етті дүкеннен алған азаматтардың жаппай уланғаны туралы естімеппін» дер. Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитетінің сарапшылары улану бірден байқала бермейтінін, салдарынан біраз уақыттан соң дертке шалдыққан азаматтар инфекцияны қайдан жұқтырғанын білемей қалатынын ескертті.
Ақпарат құралдары жарияламағанымен, жаппай шағымдар да бар. Биылдың өзінде базарларға қатысы жоқ бөлшек сауда орындарында ветеринарлық талаптарға сай келмейтін өнімдерді өткізуге қатысты 35 шағым түскен. Бұқараның шағымы негізінде 2024 жылы ветеринарлық құжаттары жоқ етті саудалаудың – 19, сәйкес келмейтін өнімді өткізудің – 7, паразиттермен ластанған өнімді сатудың – 4, тұрғындардың жаппай улануының – 3 дерегі тіркелді.
Қауіпсіздікке қарай үш қадам
Қолданыстағы «Ветеринария туралы» заңға сәйкес, әрі қарай сату үшін ауыл шаруашылығы жануарларын сою тек сою объектілерінде және міндетті түрде ветеринарлық-санитарлық сараптамадан өткеннен соң жүзеге асырылуға тиіс. Бұл талаптар сақталмаса, саудаға шығаруға тыйым салынады. Алайда сойылған еттің көпшілігі бақылаусыз қалды. Біраз жыл ветеринариялық-санитариялық инспектор болып қызмет атқарған Қайрат Сағыновтың айтуынша, заңның жетілмеуі салдарынан саланы былық жайлады.
– Дүкенге барғанда, кәсіби әдетпен ет сөресіне назарым ауады. Алмайтын болсам да: «Ветеринариялық құжаттары бар ма?» деп сұраймын. Өздеріне қатысты ондай талаптың жоқтығын білетін сатушылар еш жауап қатпай, бажырайып бір қарайды да, теріс айналады. Мұндай масқараға тоспа қоймай болмайды. Тексерістер кезінде кейінгі жылдары сиыр, қой, жылқы еті деп киіктің, иттің, есектің етін сатқан деректер әшкереленді. Мен өзім етті ірі базарлардан алуға тырысамын, сүйек-саяғын тықпаласа да, – дейді сарапшы.
Мамандар халық арасында бруцеллез, күйдіргі, паразиттік аурулар бойынша эпидемиологиялық жағдайдың нашарлауының бір себебін де осы бақылаусыздықтан көреді.
Жаңа заң жобасының қашан өмірге жолдама алатыны Парламентке байланысты. Оған дейін Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитеті «фермадан дастарқанға дейін» тікелей жететін ауыл шаруашылығы өнімдерін қадағалап, бақылаудың ілкі жобасын қолға алды. Бүгінде республика бойынша мал сою объектілері мен ішкі сауда нысандарында «Ветеринариялық-санитариялық сараптама» (ВСС) модулінің пилоттық жобасы жүзеге асырыла бастады.
Қостанай облысының Кәсіпкерлер палатасының директоры Данияр Күзенбаевтың түсіндіруінше, мысалы, осы облыста 41 мал сою объектісі бар. Соның ішінде әзірге 6 ет өңдеуші кәсіпорын ВСС модуліне қосылды. Бұл өнімдерді фермадан дастарқанға дейін қадағалауды қамтамасыз етеді. Ветсансараптама актісіндегі арнайы QR код арқылы кез келген тұтынушы еттің құжаттарын сұрап жатпай-ақ оның қандай малдан алынғаны туралы барлық ақпаратты біле алады.
Комитет өнімді қадағалау жүйесі барлық сауда орнында қолданылатынын жеткізді. «ВСС» модулі бойынша сойылған мал еті ветеринариялық-санитариялық сараптамадан өткеннен кейін оған төл QR коды беріледі. Осы арқылы ауыл шаруашылығы жануарларының етіне сараптама актісін (сынақ хаттамасын) беру бойынша бизнес-процестер автоматтандырылады. Модульді енгізудің негізгі мақсаты – алдын ала ветеринариялық тексерусіз және союдан кейінгі ветеринариялық-санитариялық сараптаусыз малды союға, сондай-ақ олардың ұшасы мен етін сатуға жол бермеу.
Парламент жаңа заң жобасын құптаса, онда барлық сауда объектісіндегі мемлекеттік ветеринариялық-санитариялық бақылау мен қадағалау келесі іс-шараларды қамтиды: біріншіден, тасымалданатын өнімдердің ілеспе ветеринарлық құжаттарға сәйкестігін тексеру тәжірибесі енгізіледі. Екіншіден, жануарлардан алынатын өнімдер мен шикізаттар тегіс дерлік ветеринарлық тексеруден өткізіледі. Үшіншіден, жеке және заңды тұлғалардың ветеринария саласындағы заңнама талаптарын сақтауы тексеріледі. Төртіншіден, заңнамаға сәйкес жануарлар мен адам денсаулығына ерекше қауіп төндіретін өнімдер мен шикізат, соның ішінде ет тәркіленіп, жойылады.
Сауда объектілерін мемлекеттік бақылау және қадағалау шеңберінде аталған талаптар цифрлық форматқа көшірілетін болады. Оның алгоритмі келесідей: бірінші қадам: «Ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру» ақпараттық жүйесіндегі «Етті ветеринариялық-санитариялық сараптау» («ВСС») модуліне мал шаруашылығы шикізатын, етті сатумен айналысатын сауда объектілері қосылады.
Екінші қадам: егер ет өнімдері ет комбинатынан немесе мал сою орнынан тікелей сауда орындарына жөнелтілсе, ВСС модулінде өнімнің қайда жеткізілгені туралы адресті жазба көрініс табады. Мысалы: «Ақмола облысының Бұланды ауданындағы мал сою алаңында сойылып, Астанадағы «ФерМаг» ЖШС азық-түлік дүкеніне жөнелтілді».
Үшінші қадам: арнайы бұйрық бойынша елдегі әрбір сауда объектісі әрбір мемлекеттік ветеринариялық-санитариялық инспектордың атына бекітіледі, ол соған басымен жауапты болады. Бірақ бұл оның сол сауда орнынан шықпайтынын білдірмейді. Инспектор қашықтан, ВСС модулі арқылы тұрақты мониторинг жүргізеді. Сауда объектісіне – ет дүкеніне мал өнімдері түскен кезде ғана оған барып, жеткізілген өнімнің ветеринарлық-санитарлық талаптарға сәйкестігін сол жерде тез тексереді. Яғни, мемлекеттік инспектор ВСС модулі арқылы тұрақты камералды бақылауды жүзеге асырады.
«Сен «ет» демегін, мен «кет» демейін!» деп, бөлшек сауда алпауыттары ондаған жыл бойы өз сауда орындарының желілеріне бақылаушы инспекторларды жолатпай келді. Оның соңы жақсылыққа апармауы, ұлттың саулығына жойқын соққы беруі мүмкін. Сондықтан мамандардың пікірінше, базармен тұйықтамай, барлық сауда объектісінде мемлекеттік ветеринариялық-санитариялық бақылау мен қадағалауды жүзеге асырудың ерекше тәртібін енгізу – ет сапасы мен қауіпсіздігін бақылау процесін күшейтуге, ВСС модулі арқылы барлық кезеңде өнімдерді қадағалауға жол ашады.
Айхан ШӘРІП