Осы орайда Ішкі істер министрлігінің бастамасы ел ішінде пікірталас туғызды. Оған сәйкес, халыққа төлемнің жаңа түрі енгізілмек. Яғни, кез келген жерде ұсақ қылмысты телефон камерасына түсіріп, полицияға жолдағандар сыйлықақы алады. Осы іспен тұрақты айналысса, грантпен университетке түседі, жұмысында сыйақы алады, қоғамдық көлікте тегін жүреді. Сөйтіп, елде «полицияның қоғамдық көмекшісі» институты нығайтылады.
Құқық қорғау органдарының ардагері Бердібек Ғизаттың түсіндіруінше, қоғамдық көмекші институты 2004 жылдан бері заңдастырылған түрде жұмыс істейді. Сол жылғы 27 қарашада Ішкі істер министрінің №641 бұйрығымен «Бақылау және қадағалау функцияларына байланысты емес, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шараларға азаматтарды тарту ережесі» бекітілді.
– Біз университеттерді аралап, студенттермен кездескенде, жастарды қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысуға үгіттейтінбіз. Ереже бойынша ондай адамдарға ішкі істер органының басшылығы белгілеген үлгідегі куәлік және «Полицияның қоғамдық көмекшісі» деген жазуы бар ерекше омырау белгісі беріледі. Жасыратыны жоқ, бұл тетік өз деңгейінде пәрменді жұмыс істеп кете қойған жоқ. Меніңше, бұқараны бюрократия үркітті. Көмекшілер алдымен жергілікті әкімдікке тиісті құжаттарын тапсыруы қажет. Ол тіркегеннен кейін аумақтық ішкі істер органының рәсімдерінен өтеді. Қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын азаматтар есепке алынады, – деді Б.Ғизат.
Оның айтуынша, бұл тұрғыда билік жергілікті атқарушы органдарға берілгендіктен, кейбір әкімқара өзімбілемдікке салынып, жұртшылыққа сенімсіздік білдірген. Мысалы, азаматтық ұстанымы нық, принциптерге берік жергілікті қоғам белсенділерін көмекші ретінде тіркеуден бас тарту оқиғалары кездескен.
Сондай-ақ ереже бойынша қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын азаматтар өзімен бірге үнемі куәлігі мен ерекше омырау белгісін (жетон) қатар алып жүруге, тәртіп бұзушы талап етсе, көрсетуге міндеттелді. Көрсете алмаса, қоғамдық тәртіпке көмектесе алмайды.
Көмекші болуға ел неге қызықпады?
Сала ардагері бұл тұрғыда АҚШ-тың тәжірибесін алға тартты. Онда мысалы, «шерифтің көмекшісі» лауазымы қарастырылған. Оларға жалақы төленеді, әлеуметтік қолдау, марапаттау-ынталандыру шаралары қарастырылған, тіпті қару алып жүруіне рұқсат етілген. Шерифтің орынбасарынан айырмашылығы сол, шерифтің көмекшілерінің саны көп болады. Мәселен, Лос-Анджелес округінің шериф департаментіне жеті мыңдай штаттық шериф көмекшісі жұмыс істейді. Мәртебесі жөнінен шерифтен 8 рангке төмен тұр. Олар қылмыстың алдын алу, қоғамдық тәртіпті сақтау, жоғалғандарды іздеу-құтқару, жол қозғалысын бақылау, егер мұғалім болса, мектептегі тәртіпті сақтауға көмектесу және басқа функцияларын атқарады.
Ақпарат құралдары полицияның қоғамдық көмекшілерінің штаты толыққаны туралы ақпаратты арагідік жариялап тұрады. Мысалы, 2020 жылдан бері еліміздің ең ірі мегаполисінде 350-ден астам алматылықтың ерікті негізде көмекші болуға тілек білдіргені хабарланды. Олардың арасында полиция ардагерлері, қарапайым зейнеткерлер, белсенді азаматтар, студенттер бар. Белсенділігімен көзге түскендеріне ара-тұра ынталандыру сыйақысы төленеді.
Ресми хабарламада оның бәрі «қала аумағында тәртіпті қамтамасыз ететін қосымша күзет күштеріне» айналғаны, жедел-профилактикалық іс-шаралар аясында рейдтерге тартылатыны айтылды. Бірақ 2022 жылғы қаңтар оқиғалары кезінде қоғамдық көмекшілердің «тапшылығы» туындады. Өйткені олар қарусыз, демек өзін де қорғай алмайды. Сондай-ақ төтенше жағдай және коменданттық сағат енгізілгенде, олардың жетондары мен куәліктері жарамай қалатын көрінеді.
2023 жыл қорытындысында қоғамдық тәртіпті қорғауды қамтамасыз етуге белсенді қатысқан азаматтарға республика бойынша жалпы сомасы 102 миллион 827,6 мың теңге төленіпті (2022 жылы – 90 миллион 60,6 мың теңге аударылған). Бұл көп пе, аз ба? Осы 103 миллион теңгедей ынталандыру сыйлықақысы бір жыл ішінде бүкіл Қазақстан бойынша 3 724 адамға берілген екен. Яғни, 1 адамға шаққанда орта есеппен 27,6 мың теңгеден ғана келеді. Елімізде ең төменгі айлық жалақы 85 мың теңгені құрайтынын ескерсек, бұл «ынталандыру» көпшілікті ынталандырмайтыны байқалады. Бұған қоса, 333 көмекші – ведомстволық грамотамен, 357-сі – түрлі алғысхатпен, 4 адам бағалы сыйлықтармен марапатталған.
Ішкі істер министрлігі азаматтарды құқықтық тәртіпті сақтауға тарту жағы ақсап жатқанын жасырып жатпады.
– Қазіргі уақытта азаматтар қоғамдық тәртіпті күзету ісіне қатысуға ерекше ынта-жігер танытпайды. Мұның себептері жетерлік: қоғамды соған ынталандырудың нақты тетігі жоқ, құқықтық тәрбие беру жағы ақсап жатыр, белсенді азаматтық ұстаным тоқыраған. Сонымен қатар қоғамдық көмекшілердің және құрылымдардың құқықбұзушылықтардың алдын алуға қатысу тәртібі анықталмаған. Олардың нақты міндеттері мен бағыттары нақтыланбаған. Көпшілік жағдайда мұндай қоғамдық құрылымдардың қызметі үстірт, формальды, көзбояушы сипатта болып келеді. Ол әлеуметтік желіде және ақпарат құралдарында белсенді қызмет иллюзиясын туғызу үшін пайдаланылады, – делінген ІІМ-нің заң жобасына консультативтік құжатында.
Зор ынтаға мол қошемет
Ішкі істер органдары азаматтарды құқықбұзушылықтардың алдын алуға және қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге ерікті тартудың тәсілдемелерін түбегейлі өзгертіп жатыр. Ведомство «Құқықбұзушылықтар профилактикасы туралы» заңының жобасын әзірледі. Онда азаматтарды құқықбұзушылықтың алдын алуға тартуға 3 бап (41-43-баптар) арналған.
Заң жобаcында ынталандыру тетіктерінің «ассортименті» арттырылды. Қолданыстағы ереже бойынша полицияның қоғамдық көмекшілерін, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын азаматтарды көтермелеу шараларына, біріншіден, алғыс жариялау, екіншіден, грамотамен марапаттау, үшіншіден, жоғарыда айтылғандай, азын-аулақ ақшалай сыйақы беру, төртіншіден, жергілікті әкімдіктер мен мәслихаттар анықтайтын өзге де шаралар қарастырылған.
Жаңа заң жобасында құқықбұзушылықтың алдын алуға тартылған тұлғаларды ынталандыру шарасының өрісі әлдеқайда кең, тізімі ұзын болмақ.
Біріншіден, әкімшілік құқықбұзушылықты немесе ұсақ қылмысты ашуға көмектескендерге ІІМ алғыс жариялауы мүмкін.
Екіншіден, грамотамен марапаттау қарастырылады.
Үшіншіден, қомақты ақшалай сыйақылар төленбек, ол туралы төменде жеке айтылады.
Төртіншіден, қоғамдық көмекшілер мен еріктілерге арнап, бизнес субъектілері адалдық бағдарламалары мен түрлі бонустық жүйелерді ұсынады. Тиісінше, ол адамдар сауда желілерінде тауарлар мен қызметтер бойынша жеңілдіктерге ие болады.
Бесіншіден, полицияға көмектесетін азаматтар ІІМ-нің, басқасының білім беру және біліктілікті арттыру бағдарламаларынан өтіп, жаңа мансабының іргетасын қалай алады. Соның ішінде оларды ішкі істер органдары қатарына жұмысқа орналастыруға жәрдем көрсетілмек.
Алтыншыдан, құқықбұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын студенттерге оқу өтемақысы ұсынылады. Ол студенттің ақылы оқуының шығындарын өтеу, тіпті оны мемлекеттік, әкімдік немесе бизнес гранттары негізінде толығымен тегін білім алуға көшіру түрінде болуы мүмкін.
Жетіншіден, мемлекет пен қоғамда тәртіп орнатуға сүбелі үлес қосқандар өзінің жұмыс ұжымында құрмет-қошемет көреді: ІІМ немесе әкімдік оны ынталандыру, сыйақы-премия беру туралы ұйымына, кәсіпорнына ұсыныстар жіберуге құқылы болады.
Сегізіншіден, құқықбұзушылықтың алдын алуда елеулі үлес қосқан адамдар мен ұйым-компанияларды мемлекеттік наградамен және құрметті атақпен марапаттау туралы ұсыныстар енгізіледі.
Тоғызыншыдан, жергілікті әкімдіктер құқықбұзушылықтың алдын алуға тұрақты қатысатын тұрғындарын ынталандырудың өзге шараларын ұсынбақ. Мысалы, коммуналдық қызметтер төлемінде, қоғамдық көлікте жүруде және басқасында жеңілдіктер беру сияқтылар.
Смартфон камерасы – қаржы көзі
Құжаттың басты бір жаңалығы сол, әкімшілік құқықбұзушылық фактісін камераға түсіріп, оның бейнежазбасын уәкілетті органдарға жіберген азаматтарға салмақты сыйлықақы төленбек. «Ашық НҚА» порталында орналастырылған заң жобасының мемлекеттік тілдегі нұсқасында ол сыйлықақының сомасы «тәртіп бұзушыдан өндіріп алынған айыппұл сомасының 20%-ын құрайтын болады» деп жазылған. Шынында, құжаттың ақырғы (орысша) нұсқасында 20%-дан бас тартылыпты.
Қоғам белсендісі, кәсіпкер Александр Ольшевский 20%-дың көп екеніне назар аудартты. Мұны кейбір азамат, мысалы, блогерлер табыс табу көзіне айналдырып, тұрғындардың қыр-соңына түсуі, тіпті қылмысқа арандатуы мүмкін.
– Тұрғындар онсыз да жол жүрісі ережелерін бұзған, аулаларда көгал-гүлзәрларға қойылған көліктерді видеоға түсіріп, полицияға тегін жолдап жатады. Мұндай әділеттілікке ұмтылыстарды қолдау керек, сонымен бірге пайдакүнемдікке дейін жеткізбейтін теңгерімді табу қажет. Құқық бұзушылар төлейтін айыппұлдың белгілі бір бөлігі соны әшкерелеген азаматтарға берілсе, бұл халықты ынталандырады, қылмысқа селқос емес, қырағы болуға үйретеді, ұсақ қылмысқа да төзбеушілікті, құқықтық мәдениетті қалыптастырады. Меніңше, мысалы, 5% жетеді. Бұл табыс емес, ынталандыру болуға тиіс, – деді қоғам белсендісі.
Германиялық BILD басылымы жуырда «домалақ арыз» боратып, миллионер болған 18 жасар Никлас Маттеидің хикаясын жариялады. Грефенхайнихен қаласының тұрғыны көршілерінің әр қадамын аңдып, олардың құқықбұзушылықтары, көбіне көлігін дұрыс қоймағаны туралы 4 227 шағым жазған екен. Никластың айтуынша, «сөз тасу шебері» атанғалы ол 1 млн еуродан артық табыс тауыпты. Соңынан сөз еруі «арқасында» танымал болып, Instagram, TikTok-тағы жазылушыларының саны 100 мыңнан асқан, жарнама берушілердің назарын аудартқан. Оны жеке би кештеріне, телешоуларға, қалалық мерекелерге жиі шақырады. Никлас Маттеи әрбір шақыру үшін 100 мың еуроға дейін ақы сұратады. Жаңа тәжірибе кең таралса, Қазақстанның да өз «Никластары» пайда болуы мүмкін.
Ішкі істер министрлігі өз түсініктемесінде қоғамдық талқылау барысында түскен ұсыныс-ескертпелерге сай, сарапшылардың ұсынымы бойынша заң жобасы жетілдірілетінін жеткізді. Құжат бойынша нақты қандай құқықбұзушылықтар үшін сыйлықақы төленетінін, төлемақының пайызбен қанша көлемде болатынын, қандай мерзімде аударылатынын, сондай-ақ видеоға тіркеу тәртібін, бейнежазбаға қойылатын талаптарды айқындаудың құқық-құзырын әкімдерге беру ұсынылған. Әкімдер мысалы, өз қажеттіліктері мен басымдықтарына қарай абаттандыру қағидаларын бұзу, бұқара пайдаланатын орындарды ластау, аялдама, көше орындықтары, шамдар, субұрқақ, көше композициялары секілді қала инфрақұрылымын бүлдіру, қирату және өзге құқықбұзушылықтарды әшкерелеуге сыйлықақы тағайындай алады.
Мемлекеттік бюджет есебінен берілетін бұл төлемнің кімге төленгені «құпия ақпаратқа» жатқызылады, оны айыпталушы адам да біле алмайды. Осы арқылы елдегі тәртіп пен заң үстемдігін қамтамасыз етуге үлес қосатын азаматтар кекшілдердің қысастығынан қорғалады.
Елдос СЕНБАЙ