Мұндай жаһандық алып биржалар мұнай-газ, метал, астық басқа өнімнің әлемдік бағасын белгілейді, халықаралық нарықты реттейді. Ал қазақстандық тауар биржалары несімен танылды? Сұйытылған мұнай газының бағасын еш негізсіз екі еседей күрт көтеріп, 2022 жылы қаңтар толқуларына түрткі болды. Содан мемлекет оларды тәртіпке келтіретін реформа бастады. Заң жаңа жылда күшіне енуге тиіс.
Қалта-биржа қалай кемел болады?
Қазақстанда алғашқы тауар биржасы тек ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының соңында құрылды. Құрылмайтын ба еді, оны шенеуніктер қолдан жасады. 2008 жылы Алматы өңірлік қаржы орталығы мен ресейлік «Фондовая биржа РТС» ААҚ-ы бірлесіп, Алматыда «Еуразиялық сауда жүйесі» (ЕТС) тауар биржасы» АҚ-ын тіркеді. Алайда ондағы тұңғыш электронды сауда-саттық тек 2009 жылдың 30 наурызында өтті. Оны Премьердің сол кездегі орынбасары Серік Ахметов салтанатты түрде ашып берді. Саудада елдің 50 ірі элеваторында сақтаулы тұрған үшінші сыныптағы бидай сатылды.
Содан бері сарапшылар болмаса, тауар биржаларының не бітіріп жатқаны туралы былайғы жұрт естімеді. Олардың жаман атағы 2022 жылғы Қасіретті қаңтар оқиғаларына байланысты шығып, жер жара жаздады. Жағдайға Президенттің араласуына тура келді. Қ.Тоқаев 2022 жылғы 5 қаңтарда Ақордада арнайы әрі шұғыл кеңес өткізіп, әлеуметтік-экономикалық ахуалды тұрақтандыру үшін халыққа маңызды өнімдердің биржа арқылы сатылуына тоқтау салды. Сұйытылған мұнай газы (автогаз), бензин, дизель бағасына 180 күнге мемлекеттік реттеу енгізді.
Содан кейін ғана құзырлы органдар қимылға келіп, тауар биржаларын жаппай тексере бастады, талай былықтың шетін шығарды. Мысалы, заң бойынша тауар биржасының жарғылық капиталы 300 мың АЕК (2022 жылы бұл 918,9 миллион теңге) болса жеткілікті.
«Салдарынан, нарықта «қалта биржалары» белең алды. Тіпті, кеңсесі жоқ, әлдебір тұлғаның жеке пәтерінде тіркеле салған биржалар болды. Олар толығымен клиенттеріне тәуелді және биржалық, бәсекелі сауда қағидатын дискредитациялады. Алайда оларды жазалау мүмкін емес, себебі формальды түрде жарғылық капиталына қойылған талапты сақтайды. Клиенттері тарапынан олардың қызметіне шағым түспейді. Салдарынан, уәкілетті орган олардың қызметін тексере алмайды», – деп түсіндірді Сауда және интеграция министрлігінің сарапшылары.
Сорақысы сол, 1 миллиардтай жарғылық капиталдың ақша болуы міндетті емес. Оны әралуан актив түрінде енгізуге рұқсат. Соның кесірінен, олар жарғылық капиталы ретінде сантүрлі мүлікті, тіпті биржалық қызметті жүргізуде қолданылатын бағдарламалық қамтылымды енгізді. Көптеген активінің өтімділік-ликвидтілігі төмен аукционға шығарса, ешкім алмайтын заттар екені әшкереленді.
Тағы бір былығы сол, «қалта-биржалар» нақты бір клиенттерінің ғана тапсырысын орындайды, олардың қарсыластарын қатарға қоспау үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды. Олар «бөтен» брокерлердің өз биржасында аккредитациялануы үшін аса қатал талаптар қояды, көп жарна талап етеді, тіркелмеуі үшін қаптаған кедергі орнатады. Салдарынан, мұндай биржалардың брокерлерінің тізімі өте қысқа.
– Мұның бәрі тауар биржалардағы адал бәсекелестікті шектейді, олардың өзге ойыншылардың назарынан тыс, көзінен таса жүретін сауда-саттығы көлеңкелі. Оның бірқатары сатушылар мен сатып алушылардың аз шоғыры үшін ғана сауда ұйымдастырады. Сол мақсатта ашылған. Оларды «қалта-биржалар» («карманные» биржи) деп атайды. Сондай-ақ баспанада тіркелгендері бар, оларды «пәтер биржалары» деп атайды. Бұған қоса, биржалық сауданың біршама тәуелсіз, бірақ өте әлжуаз ойыншылары жетерлік, олар сауда өткізу шартын бекітуде клиент ұсынған кез келген шартқа келісе салуға дайын, – деді министрлік сарапшылар.
Антимонополистің айтары бар
Тауар биржаларына антимонополиялық органның да тағар айыбы көп. Ведомство сарапшыларының түсіндіруінше, мысалы, көмір өндіруші кәсіпорындар әлі күнге «қалта-биржаларды» немесе кез келген шартқа «құлдық!» дейтін клиентсіз биржаларды пайдаланып, көмірді үлкен көлемде өнімсіз делдалдарына сатады. Осы арқылы салықтан жалтаруы мүмкін. Өндірген көмірін арзанға бағалап, бюджетке одан аз салық төлейді. Артынша шикізатты жетегіндегі өз делдалы арқылы жылу-электр орталықтарына, стансаларға, халыққа қымбатқа өткізіп, ылан-ойран пайдаға кенеледі.
«Бұл ретте өнімсіз делдалдардың сонша мол көмірді сақтайтын инфрақұрылымы да жоқ. Қоймалардың оларға қажеті жоқ, өйткені шикізатты әрі қарай басқа делдалдарға – көмір операторларына сатады. Осылар ғана көмірді бірден кеніштен алып, тұтынушыларына жеткізеді. Бүкіл көмірді биржада көтерме сатып алатын өнімсіз делдалдардың жолай алатын үстемесі 100%-ға дейін жетеді. Осының кесірінен өңірлік көмір операторларына өнім қымбат күйде жетеді, олар тікелей әрі арзанға алу үшін жер қойнауын пайдаланушылармен контракт бекіте алмайды», – деді Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің мамандары.
Олар бір мысал келтірді: ешқандай инфрақұрылымы жоқ және көмір операторы саналмайтын «Көмір Гарант» ЖШС 2023 жылы «Шұбаркөл Көмір» АҚ-ымен 445 мың тонна өнімге контракт бекіткен. Осы арқылы оның көмір разрезіне эксклюзивті қолжетімділігі қамтамасыз етілді, нарықтағы көмір операторлары мұндай мүмкіндіктен тыс қалды.
«Ұқсас адал емес делдалдық схемаларды жою, сондай-ақ көмір өндіруші кәсіпорындардың өніміне өңірлік көмір тұйықтарының еркін қол жеткізуін қамтамасыз ету мақсатында жоспарлы түрде жұмыс жүргізіліп жатыр. Ол биржаларда нарықтың білікті қатысушыларына сатылуға тиіс міндетті көлемдерді арттыруға бағытталған. Айталық, міндетті көлемнің үлесі 2021 жылы 10% ғана болған. 2023 жылдың соңында оны 50%-ға дейін жеткізе алдық», – деді агенттік өкілдері.
Осындай шаралар, сондай-ақ делдалдық схемаларды қысқарту, көмір жеткізушілер санын арттыру елдегі көмір бағасының өсуін құрықтауға мүмкіндік беріпті, әйтпесе бұрнағы жылдары қыс кезінде көмір екі-үш есеге дейін қымбаттап кететін.
Бір салаға – қос реттеуші
Жалпы, жылдар бойы реттелмеген тауар биржаларының өрісі былық пен жемқорлыққа белшеден батқан көрінеді. Сарапшылардың айтуынша, бұлардың әрқайсысынан ондаған, жүздеген миллиард теңге ақша өтеді. Ал олар болса, микрокәсіпкерлік нысаны ретінде тіркеліп алған. Сөйтіп, «үйдегі дүкен» сияқты ұсақ бизнеспен бірге жеңілдікті, арзан несие, салықтық жеңілдіктер сияқты мемлекеттік қолдау алып келген. Бұған енді тыйым салынуға тиіс.
Бұл үшін депутаттар бастамашы болған «Кейбір заңнамалық актілерге тауар биржалары мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасын Мәжіліс құптады.
– Тауар биржалары ашық және ереже бойынша жұмыс істесе, сонда ғана экономикада маңызды рөл атқарады. Мемлекет басшысы 2023 жылғы Жолдауында биржалық тауарларға ашық баға белгілеуді қалыптастыруды және «қалта-биржаларын» нарықтан алып тастауды тапсырды. Бұл заң жобасы осы тапсырманы орындау үшін әзірленді және бірқатар нақты проблеманы шешеді, – деді «AMANAT» фракциясының мүшесі, Мәжіліс депутаты Екатерина Смышляева.
Оның түсіндіруінше, осы заң жобасына сәйкес, енді тауар биржалары шағын кәсіпкерлік, оның ішінде микрокәсіпкерлік субъектілері қатарынан алып тасталады. Өзге жаңашылдықтары жетерлік. Мысалы, тауар биржалары жұмысының қаржылық тұрақтылығы мен ашықтығына қойылатын талаптар, соның ішінде жарғылық капиталы сомасы арттырылмақ. Оларға қатысты мемлекеттік бақылау кеңейтіледі. Бұл салада да қара тізім түзіледі: биржалық сауда-саттыққа жосықсыз қатысушылардың тізілім-реестрі енгізіледі.
Қызметін жалғастыру үшін брокерлер мен клирингтік орталықтар бұдан былай лицензия алуға міндетті болады және олар қаржы мониторингі субъектілері санатына қосылады. Себебі биржалардағы қаржы ағындарының айқындылығы соларға тәуелді. Лицензияны қайтару немесе уақытша тоқтату рәсімі енгізіледі. Биржалық боттардың, жасанды интеллектің көмегімен бекітілген мәмілелер «елеусіз» деп танылып, күшін жояды. Халық үшін маңызды әлеуметтік тауарларды сататын тауар биржаларына жоғары талаптар енгізіледі.
Заңның бір жаңалығы – стандартты аукционды және стандартталмаған тауарларды биржалық саудадан шығарып тастамақ. Соның ішінде стандартталмаған тауарлардың сауда-саттығы электрондық сауда алаңдарына ауыстырылады. Сауданың бұл түрін жер қойнауын пайдаланушылар қолданатыны белгілі. Олар осы арқылы биржада тек өзіне тиімді мәміле жасасады, шетелден тауар импорттайтындармен келіседі. Сауда-саттыққа отандық тауар өндірушілер жіберілмейді.
Сауда және интеграция бірінші вице-министрі Айжан Бижанованың айтуынша, жыл сайын отандық тауар биржалары арқылы 2,5 триллион теңге қаражат өтеді.
– Соның ішінде басым бөлігі, шамамен 60-70%-ы жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуына тиесілі. Басқаша айтқанда, жер қойнауын пайдаланушылар жыл сайын өз қажеттіліктерін өтеу үшін 1-1,5 триллион теңгеге тауар сатып алады. Онысы тек шетелде ғана жасалатын жоғары технологиялы жабдықтармен шектелмейді. Сондай-ақ арасында машинажасау, жеңіл өнеркәсіп, фармацевтика және басқа сала кәсіпорындарының өнімдері, кеңсе тауарлары, жиһаздар сияқты қарапайым өнімдер бар. Олардың біразы бізде жасалады, жасалмаса, өндірісін Қазақстан аумағында тез-ақ жолға қоюға болады, – деді Айжан Әділқызы.
Алайда оны өзімізде шығарғанмен, қазақ жерінің астындағы мол қазынаны игеруші алпауыт компаниялар тарапынан кең сұраныс болмаса, өндірісі өркен жая алмай, тоқырайды.
«Салдарынан күрделі ахуал қалыптасты. Жер қойнауын пайдаланушылардың тауар биржалары арқылы жүргізетін сатып алуларындағы жергілікті мазмұнның үлесі тым мардымсыз және жылына 6-6,5%-ды құрайды. Уәкілетті орган ретінде біз стандартталмаған тауарларды және стандартты аукцион деген құралды биржалық саудадан алып тастау өте маңызды деп санаймыз. Бұлар қазақстандық биржалық жүйені дискредитациялайды», – деді Сауда бірінші вице-министрі.
Жаңа заң күшіне енсе, салада қос реттеуші пайда болады. Сауда саясатын Сауда министрлігі анықтайды, ал тауарлық биржаларға мемлекеттік бақылауды жүргізу Бәсекелестікті қорғау агенттігіне жүктеледі. Осыдан кейін салада тәртіп пен заң үстемдік құра ма, әлде қос реттеушінің басы «бір қазанға сыймай», сала әрі қарай деградациялана ма, оны уақыт көрсетеді.
Елдос СЕНБАЙ