Бұл шартты орындап келіп, ақырында санасын қызығушылық жеңген әлдебір кейіпкер шартты бұзып жібергенде алдынан шытырман оқиғалар басталар еді. Осылайша, өзіне белгілі бір уақыт аралығында көз салмауға шарт еткен батырдың жары құсқа айналады, осылайша Зевстің «ашпа» деп берген қалбырын Пандора ашып жібереді немесе тағысын тағылар. Әдетте, біз бір нәрсеге тыйым жасау арқылы оған деген қызығушылықты оятамыз.
Құпияға құмарлық
Бала кезімізде мектеп оқуылығынан оқыған «Жақсылық пен Жамандық» атты ертегіде жарты жолда атынан айырған Жамандықтың әрекетінен соң Жақсылық төбе басындағы бір күркеге тап болады. Ішіне кірсе, жан жоқ. Бірақ ортада бір үлкен қазан асулы тұр екен. «Айдалада қайнап тұрған не қылған тамақ? Дәм татайын», – деп, бір саусағының ұшын батырып, дәм татады да, күрке төбесіне шығып жатады. Бір уақытта қасқыр, түлкі, арыстан үшеуі келіп, тамақ ішіп, әңгімеге кіріседі. Түлкі бір жерден бір алтын көргенін айтса, қасқыр пәлен деген байдың ауырып жатқан бойжеткен қызын жазатын ала тоқтыны қарауылдайтынын айтады. Кезегі келген арыстан түген деген байдың жылқысын тамақ ететінін, бір тайынан басқа ешбір жылқысы қуып жете алмайтынын айтады. Үшеуінің де сырын білген Жақсылық сол үш әрекетті орындап, мақсат-мұратына жетеді. Кейін азып-тозған баяғы Жамандық жолығып, бұл дәрежеге қалай жеткенінің мәнісін сұрағанда: «Пәлен төбеде бір үй бар. Сен қазір соған жет. Оның ішінде асулы бір қазан ет бар. Бірақ оның ішіндегі еттен тек бір саусағыңды батырып, дәмін көр де үйдің төбесіне шығып жат. Сонда түлкі, қасқыр, арыстан келеді. Сен олардың әңгімесін тыңдай бер. Олар кеткеннен кейін естіген сөздеріңді істесең, сен де осындай боласың», – дейді. Бірақ Жамандық қазан толы етті көргенде бойындағы ашкөздікті жеңе алмай, тыйымға қарамастан етке бас салады. Ақырында жыртқыштардың жемтігіне айналады. Тыйымды тыңдамаған мысалдар тек бұл емес. Барлығында тыйымнан келетін қауіпті біле тұра, сол тыйымды бұзуға деген ерен құлшынысты байқауға болады.
Жазушы Төлен Әбдіктің «Ақиқат» повесті көзіқарақты оқырманға таныс болар, басты кейіпкер Роберттің әлдебір діни ұйымдарға қатысатын, қамкөңіл діндар шешесі кешкілік ұйықтарда баласының шашынан сипап жатып, ертек айтатын. Сол бір сәт былайша суреттеледі: «...Содан әлгі адам, – деді шешесі баяу үнмен ертегін жалғастырып, – жолаушыны жер астындағы алтын күмбезді патша сарайына әкеліп кіргізеді: «Қалаған шарабың мен тамағыңды іш, сұлу кәнизактармен ойна, серуен құр, барлық есікке кіріп, алтын сарайды тамашала. Тек мынау тұрған бір есікті ғана ашуға болмайды. Оны ашсаң бақытсыз боласың», – дейді шешесі». Шығарма соңында өмірдегі бастан кешкен жағдайын ертегімен салыстыра отырып, Роберттің «мен сол есікті аштым» дейтіні бар.
Иә, кез келген құпия мен салынған тыйымға адамзат әуелден әуес. «Өміріңе қауіп төнеді», «бақытсыз боласың» деген тыйымдар да пенде қызығушылығын тоқтата алмаған. Інжіл мен Құрандағы аңыз бойынша, Құдай Адам ата мен Хауа ананы жаратқан соң жұмақта қалағанынша өмір сүруіне жағдай жасап, тек бір нәрсеге тыйым салған деседі. Ол – Эдем бағында мәуелей өсіп тұрған алма ағашы. Бірақ жұмақтың өзге де көптеген жемістері мен қызықтары бола тұра жатса-тұрса да сол тыйым салынған жемістің дәміне деген алғашқы жұптың ынтызарлығы бір басылмай, ақыры тұла бойын көрсеқызарлық жеңген олар Жаратқанның қатал тыйымын бұзып, алма дарағынан дәм татып қояды. Осылайша, Жаратушының қаһарына ұшырап, жұмақтан қуыл-ған деседі. Бұл аңызға сенсек, адамның бойында қандай да бір тыйым болса соған құмарлығы болатындығын әйгілейді. Дәуір дөңгелеп, заман зулап, кезеңдер көшкенмен адам баласының тыйымнан тыйылған кезі болмаса керек. Тіпті, әлі оң-солын танып білмеген балаға әлденені «тиісуге болмайды» деп көз алдына қойсаңыз, оның не екендігін өзі ұстап сезінбейінше дегбірі қалмасы анық. Мұны адам бойындағы жаратылысынан туа біткен дүниені өзі танып білмекке деген құлшынысы дерміз бәлкім? Мүмкін Хәкім Абайдың 7-ші қара сөзінде айтылғандай: «Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылатын» жан құмары ма екен? Біз бүлдіршіндерге тыйым салғанда «саған укол салады», «қасқыр жеп кетеді», «жалмауыз кемпір алып кетеді» деп қорқыту арқылы тыйғымыз келеді. Иә, балаларды қауіптен түрлі жағдайда қорғағанымыз жөн. Себебі қазіргі қауіп-қатер бұрынғыдан да көп екені мәлім. Электр, газ, от, көпқабатты үйлер. Бұл қауіптен сақтандырғанымыз да дұрыс. Бірақ балалар үшін тыйым іс-әрекетке тікелей шақыру екенін атап өткен жөн. Бала тыйымды игеру үшін іс жүзінде тыйым салынған әрекетті жасауы керек. Бірнеше сынақтан кейін ғана ол бұл әрекетті санасында елестете алады. Сосын барып өз тәжірибесінен мұны жасамау керектігін ұғынады.
«Тыйым салынған жемістің дәмі тәтті»
Енді неліктен бізге тыйым салынған нәрсеге жиі ұмтылатынымызды әрі неге бұл бізге соншалықты «тәтті» болып көрінетінін анықтауға тырысайық. Жоғарыдағы Адам ата мен Хауа ананың мысалы әлеуметтанушылар мен философтардың зерттеу нысанына айналды. Мысалы, бір нәрсеге тыйым салынған немесе қолжетімді болмаған кезде, бұл бізге қол жеткізуге, сынап көруге деген құштарлықты тудырады. Тәуекелге бел будырады. Бұл құбылыс «тыйым салынған жеміс эффектісі» деп аталады. Біріншіден, тыйым қол жетімсіздік әсерін тудырады. Бір нәрсеге тыйым салынған кезде, адамдар оған қол жеткізуге деген үлкен ықыласты сезінеді. Екіншіден, тыйым шектеулер қояды, бұл өз кезегінде кері реакцияның тууына себеп болмақ. Бұл біздің туа біткен бағынбауымызға және таңдау еркіндігіне деген ұмтылысымызға байланысты екен. Сонымен қатар біз ережелерді бұзған кезде немесе тыйым салынған нәрсені жасағанда, біздің денеміз адреналинді – стресс гормонын, дофамин тудырады. Сондай-ақ бір нәрсеге тыйым салынған кезде, басқа адамдардың бұл тыйымды бұзғанын көргенде, оған қызығушылық сезімі одан әрі арта түспек. Мәселен, тұтқынға түскен қылмыскерге түрмеден қашуға болмайды. Бірақ жазасын өтеуден бас тартып, түрлі шектеулерге қарамастан қашып шыққан қылмыскердің оқиғасын бәріміз ынтығып оқимыз немесе тыңдаймыз. Біз де олар сияқты еркін болғымыз келеді. Яғни, ережелерді бұзуға әсер ететін компонент – қоғам. Адамзат қоғамында бұл принцип өткен ғасырдың 80-жылдарында пайда болған «сынған терезелер теориясында» керемет суреттеледі. Зерттеушілер Джеймс Уилсон мен Джордж Келлинг оны былай деп түсіндіреді: «егер ғимаратта бір терезе сынған болса және ол жөнделмесе, жақын арада өзге де терезелер сына бастайды». Яғни, егер қоғамда бәрі ұсақ құқықбұзушылықтарға көз жұмса, бұл үрдіс көбейе бастайды. Тыйым неғұрлым қатаң болса, соғұрлым «тәттірек» көрінеді. Мысалы, алкоголь, есірткі, ойын-сауықтар. Мәселен, темекі қорабындағы шылымның тудыратын қауіпті аурулары туралы жазылған үндеулер пенде баласын бұл әдеттен алыстата алды ма? Кезінде ішімдік ішуге тыйым салмақ болған алпауыт мемлекеттер түрлі заңдар шығарғанымен, бәрі дерлік құр әурешілік болып шыққанын тарихтан білеміз. Мысалы, 1919 жылы Америка Құрама Штаттары алкогольді ішімдіктерге алғаш тыйым салған кезде бұл шешім қоғамның адамгершілік қасиетін арттырады деп ойлаған, бірақ... Бірінші болып алкоголь өндірісі, спирт зауыттары және әртүрлі сыра зауыттары зардап шекті. Олар жабылған соң экономика жаппай құлдырап, мыңдаған жұмысшылар жұмыссыз қалды. Бұрын адамдарды тарту үшін алкогольді қолданған театрлар мен клубтар сияқты орындар өз бизнесінің көп бөлігінен айырылды. Алкогольді заңсыз жолмен немесе заңды айналып өту арқылы алудың әртүрлі әдістері шығып, ұйымдасқан қылмыс АҚШ-тағы үлкен мәселеге айналды. Елде түрлі құпия орындар пайда болды. Заңсыз сатылымдарда адам тұтынуына зиянды һәм күмәнді қоспалар жиі қосылып, улану оқиғалары орын алды. Ақыр аяғында метил спиртін қолданған жұрт мыңдап қырыла бастады. Дәл осындай жағдайлар Еуропаның бірнеше елдерінде, Канадада және Жаңа Зеландияда да болды. Тіпті, бертін келе бұл мұсылман елдерінде де көрініс тапты.
Адам санасына ой «егу»
Атақты режиссер Кристофер Ноланның «Бастау» фильмінде кейіпкерлер адамды ұйықтату арқылы олардың түсіне кіріп, миындағы ақпараттарды, идеяларды ұрлайды. Осы бір құпия ұйымның жұмысын біліп қалған танымал бір кәсіпкер істі жүргізетін ұйымға ке-ліп: «адамның санасындағы идеяны ұрлауға болатынын білдік, керісінше идеяны адам санасына орналастыруға, егуге бола ма?» деген сұрақты қояды. Сонда әккі қызметкердің бірі: «Мысалы, мен саған «піл туралы ойланба» дегенде ең бірінші ойыңа не келеді?» деп қарсы сұрақ қояды. Кәсіпкер: «Піл» деп жауап береді. Дәл сол секілді адам санасына «ол туралы ойланба» деу арқылы да вирусты түрде ақпарат енгізуге болатынын айтады. Тағы бір мысал. Зерттеушілер егер бір адамға: «осы нүктеге қараңыз, бірақ мына бір нүктеге қарауыңызға болмайды» деп, оның көзінің қозғалысын бақылайтын болсаңыз, әлгі адам бейсаналы түрде тыйым салынған нүктеге үнемі қарайтынын айтады. Британдық ғалымдардың тұжырымдарына сәйкес, бұл парадокстың бір себебі адамның санасына нақты ойларды енгізу факторынан туындайды деп есептейді. Мысалы, егер зиянды тағам туралы көбірек ойласаңыз, дәл осы зиянды өнімді сынап көргіңіз келеді. Ғалымдардың пікірін 67 әйел мен 67 ер адам қатысқан эксперимент растай түскен екен. Зерттеу барысында барлық қатысушылардан шоколадтың екі түрлі сортын сынап көріп, өз әсерлерін жазбаша түрде білдіру ұсынылды. Осыдан кейін қатысушыларға шоколад туралы ойлау немесе ойламау жөнінден жеке тапсырмалар беріледі. Нәтижесінде, шоколад туралы ойламауға тырысқан адамдар керісінше санасынан шоколад туралы ойларды алып тастай алмай қиналған екен.
Түйін:
Тыйым салудың психологиялық факторы да маңызды рөл атқарады. Осындай механизмдердің бірі – «алтын балық эффектісі». Яғни, біз алтын балық ұстап алсақ, онда біз үш тілегіміздің біріне қолымыз жетпей жүрген нәрсемізді айтар едік. Тыйым салу адамзат тарихында бастапқыда өте маңызды қорғаныс функциясын атқарғаны белгілі. Біз осынша уақыт аралығында ата-бабаларымыздан келе жатқан дәстүрлер, дін, мәдениет арқылы үлкен тәжірибе жинадық. Бұл тыйымдардың барлығы біздің өмірде тиісті әрекет етуімізге ықпал етпек. Ғалымдардың айтуынша, егер барлық тыйымдар тыйым ретінде өз күшін жоятын болса, онда адамзат дамуды тоқтатып, ақырында жойылады.
Наурызбек САРША