Әлем бойынша экологиялық апат аймағында орналасқан бұл қорықта бір кездері құландар көші сап түзегенін көзкөрген қариялар жиі айтып отырады. Тұмса табиғат ошағы болған бұл мекен жайында халық аузында жүрген таңғажайып оқиғалар өз алдына бір төбе.
Дерекке сәйкес, ең алғаш 1929 жылы Барсакелмес аралында Союзпушнина аңшылық шаруашылығы құрылыпты. Ол уақытта қорықтағы жануарлар әлемін бағалы аңдар және құстар әлемімен байыту мақсаты тұрды. Соған орай мұнда ірі құм балпақтары, ақбөкендер мен қарақұйрықтар әкелінген. Тіпті, құм балпағының кәсібі ашылған. Осылайша, 1939 жылы сол кездегі Қазақстанның Кеңестік Халық Комиссариатының 10.12.1939 жылғы №973 қаулысымен «Барсакелмес» мемлекеттік қорығы құрылған. Сол кезеңде қорық жұмысын тұяқты жануарларға бағыттап, оның ішінде ең әуелі құландарды жерсіндіру ерекше маңызға ие болды.
«Негізінен, Барсакелмес қорығы Арал теңізінде болып жатқан көптеген процесті түсінудің моделі болып саналады. Арал теңізі тартылғанымен, бұл қорық – қазақстандық типтегі шөлейтті экожүйелері бар жалғыз қорғалатын аумақ және Солтүстік Арал теңізі маңы табиғатының эталоны болып қала берді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2020 жылғы 29 шілдедегі №484 қаулысына сәйкес «Барсакелмес» мемлекеттік табиғи қорығының көлемі Сырдария өзенінің Кіші Арал теңізіне құяр сағасындағы Дельта учаскесін қосу арқылы ұлғайды. Бүгінде қорықтың жалпы аумағы – 163 126 гектар. Қазір Барсакелмес қорығы 3 кластерлік учаскеден тұрады. Атап айтқанда, Барсакелмес учаскесіне қорықтың бұрынғы аумағы (16 795 гектар) мен теңіздің кепкен табаны кіреді. Оның жалпы ауданы – 50 884 гектар. Бұдан өзге, Қасқақұлан учаскесі – құландардың қазіргі кездегі мекен ету орны және теңіздің кепкен табанында өсіп шыққан табиғи сексеуіл тоғайларының үлкен массиві болып табылады. Оның ауданы – 109 942 гектар. Соңғысы, Дельта учаскесі – Сырдария өзенінің Кіші Арал теңізіне құяр сағасында орналасқан. Оның ауданы – 2 300 гектар. Жоғарыда көрсетілгендей, қорық аумағында сексеуіл ормандары бар. Орманды өңірлердің ауданы 52 мың гектардан астам. Қорықтағы өсімдіктер мен жануарлар түрін қорғау әрдайым жоғары маңызға ие. Осы бағытта тиісті жұмыстар тұрақты түрде жүргізіліп келеді», – деп түсіндірді бұл жайында «Барсакелмес» мемлекеттік табиғи қорығының бас директоры Хамит Қаниев.
Соңғы жылдары теңіздің тартылуы салдарынан қорыққа бару қиындап, жануарлар дүниесін қорғау қызметі дағдарыс кезеңіне ұшырағаны жиі айтылып жүр. Нақты айтқанда, 2000 жылдан кейін қорықтың айналасындағы кепкен теңіз жазықтығының айтарлықтай бөлігі ашылып, арал құрлықпен бірігіп кетті. Бұл жабайы аңдардың миграциясының қайта іске асуына мүмкіндік берді. Арал теңізінің кепкен табаны экожүйелердің флорасы мен фаунасының біріншілік қалыптасу аренасына айналды.
Уақыт өте келе, тұщы судың болмауы салдарынан тұяқты жануарлар Барсакелмес аралынан шығып кетіп, құландар тұщы су көздері бар бұрынғы Қасқақұлан аралының айналасындағы теңіздің кепкен табанындағы сексеуіл тоғайларын мекен ете бастайды. Ал қарақұйрықтар мен ақбөкендер шығыс жағалау бойынша кеңінен миграцияланған. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 25.11.2006 жылғы №1162 қаулысымен Барсакелмес қорығының аумағы 10 есеге ұлғайып, 160 826 гектарды құрап отыр.
Осылайша, бір кездері теңіз ортасындағы адам аяғы баспайтын аралда өсірілген тұяқтылар бүгінде аудан аумағындағы ауылдарға жақын маңдағы жазық далада жайылып жүргенін тұрғындар жиі көретінін айтып отыр.
«Теңіздің қайтуына байланысты қорық құрлықпен қосылып, жер көлемі ұлғайды. Соның салдарынан құландар Барсакелместен ашық жерге шыға бастады. Нәтижесінде, Арал ауданына қарасты Қаратерең ауылынан 4 шақырым жерге бұрынғы Тоқпан ауылының маңына қазық қағылып, қорық меншігіне өтті. Алайда бұл шешім ауыл халқы үшін қолайсыздық туғызып тұрғанын айтқымыз келеді. Себебі қорық меншігіне ауыл халқының жайылым жері өтіп кетті. Әзірге ауылдағы малшы қауымы төрт түлігін қорық иелігіндегі осы жайылымға жайып жүр. Бірақ келешекте қорық аумағына мал жаюға тыйым салынса, малмен жан бағыт отырған жамағатқа қиын болатын түрі бар. Сондықтан төрт түлігін түлетіп отырған халықты жайылымсыз қалдырмайтындай оңтайлы шешім қабылданса игі», – деп ұсынысын білдірді Қаратерең ауылының тұрғыны Ғарифолла Еңсегенов.
Ауыл тұрғынының айтуынша, жайылым жермен қоса, шабындық жер де қорық меншігіне өтіп кеткен. Бұл малшы қауымының төрт түлігін жаз мезгілінде көкке жайып, қыс мезгілінде шабындық шөбін жинауға үлкен кедергі келтіретін түрі бар. Осы келеңсіздік бір ретке келтірілсе деген тілегін жеткізіп отыр.
Негізінен, құландардың мекені бұрынғы Қасқақұлан ауылының аумағында орналасқан. Ауыл халқы төлдейтін мезгілде тұяқты жануарларды жиі көретінін тілге тиек етеді.
Қазір қорықтың флорасы 325 түрлі жоғарғы өсімдіктерден құралған. Мамандардың мәліметіне сәйкес, оның ішінде 16 эндемик және 5 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енген түрлерден тұрады.
Бүгінде қорықтың жануарлар әлемі де сан алуан. Әсіресе, омыртқасыздардың түрі өте көп кездеседі. Соның ішінде өрмекшінің 107 түрі мекендейді. Жалпы, жәндіктер 12 отряд бойынша 2 000 түрге жуықтайды. Бұған қоса, қосмекенділерден жасыл құрбақа және көлбақа болып бөлінетін 2 түрі болса, бауырымен жорғалаушылардың 12 түрі, құстардың 250 түрі тіршілк етеді. Соның ішінде Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген 33 түрлі құс, 28 түрлі сүтқоректілер бар. Ал теңіз айдынында өсірілетін 22 түрлі балықтың 4 түрі қызыл кітапқа енгізілген.
ТАҚЫРЫПҚА ТҰЗДЫҚ:
Дерекке сәйкес, Барсакелмес қорығының құландар популяциясы 1953 жылы бастау алған. Сол жылы қорыққа Түркімен-станның Бадхыз қорығынан құландар әкелініп, жерсіндірілген. Ең алғаш 1958 жылы тұяқты жануардың алғашқы тұқымы алынып, содан бастап құландар популяциясында өсім байқалды. Тек 80-жылдардан бастап теңіздегі тұщы судың аздығы мен тұзды судың көтерілуі салдарынан құландарды аралдан біртіндеп шығарып, бір бөлігін еліміздегі «Алтын емел» ұлттық паркіне көшіреді. Ал қалған бөлігі Арал өңіріндегі Қасқақұлан учаскесіне ауыстырылған. 2023 жылғы санақ бойынша Арал өңіріндегі құландар саны 800-ден асып жығылады деген ақпар бар.
Ербақыт ЖАЛҒАСБАЙ,
Қызылорда облысы