Ал біздің өміріміз «айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызған» бүгінгі ақпарат ғасырында әлеуметтік желі арқылы көпшіліктің көз алдында сырғуда. Барлық құжат пен қызмет сандық технологияға ауысқан цифрлық қоғамда «Сырымды тоқтатайын айта бермей» дегеніңізбен жарияға жар салмайтын, жасырып қалар сырыңыз да әшкере болып жататыны жасырын емес. Яғни, қоғамның «өсекшісі» – әлеуметтік желі. Газетіміздің өткен жұмадағы санында қандай да бір затқа тыйым салу – сол затқа деген назарды бұратынын ғылыми дәлелдемелермен мысал еттік. Ендігі айтпағымыз, осы ұғыммен сабақтасып жатқан қоғамдық құбылыс жайлы болмақ. Мәселен, сіз қанша жерден әлдебір ақпаратты жасырғаныңызбен, соншалық сол ақпаратқа деген қызығушылықты үдете түсетінін білесіз бе?
Біздің заманымызға дейінгі 356 жылдың 21 шілдесіне қараған түні Грекияның Эфес қаласында әлемнің жеті кереметінің бірі саналатын Артемида ғибадатханасы өртке оранды. Осылайша, Лидия патшасы Крездің демеушілігімен салынған, құрылысы 120 жылға созылған, бір ғасыр бойы күллі әлемді кереметіне тәнті еткен ғибадатхана бір түнде жермен-жексен болды. Адамзат өнерінің баға жетпес бейнесіндей болған ғибадатхананы Герострат есімді жергілікті тұрғын өртейді. Өмірі сәтсіздіктерден көз ашпаған ол ғибадатхананы тарихта қалып, өз атын шығару үшін өртегенін айтқан. Қылмыскерді жазалау үшін қала басшылығы мен тұрғындары оны өлім жазасына кесіп, енді оның атын атамауды және ол туралы деректі келесі ұрпаққа жеткізбеуге серттеседі. Тіпті, ресми құжаттарға есімін енгізбей «Ғибадатхананы өртеген бір есалаң» деп қана жазып қояды. Алайда Геростраттың аты тарих бетінде жағымсыз бейнеде болса да, мәңгілікке сақталып қалады. Тіпті, Рим жазушысы Виктор Максимнің бүкіл әлемге тараған кітабында Геростраттың атағын одан бетер әйгілей түседі. Осылайша, ғибадатхана құрылысында қолтаңбасы қалған сол заманның ең атақты шеберлерінің ешбірі ел есінде қалмай, Артемида ғибадатханасы десе, тек Герострат есімі арқылы айтылатын дәрежеге жетті. Демек, тарихта қалуды ойлаған «есалаң» өз мақсатына жетіп, оның атын келесі ұрпаққа жеткізбеу әрекетіне мықтап кіріскен қала басшылығының мақсаты мүлде орындалмаған күйі қалады. Бұл мысалдан байқағанымыздай әлдебір ақпаратты жасырып, қанша тыраштанғанымызбен оған деген қызығушылықты, назарды бұрып әкете алмайтындығымызды көрсетеді. Енді бұл құбылыстың Стрейзанд эффектісі деп аталған тарихын баяндасақ.
Стрейзанд эффектісі қалай пайда болды?
2002 жылы танымал фотограф Кеннет Адельман California Coas-tal Records Project жобасы аясында Калифорния жағалауындағы топырақ пен қыртыстардың эрозиясын зерттеу үшін әуеден көптеген сурет түсіреді. Жобаның сайтында Калифорния жағалауындағы әртүрлі үймен 12,2 мыңға жуық фотосурет жарияланды. Суреттердің біріне әнші, әртіс, бірнеше танымал халықаралық марапаттарды иеленген Барбара Стрейзандтың аумағы ат шаптырым зәулім сарайы да түсіп қалған еді. Бұл әншінің ашуын туғызады. «Жеке өміріме қол сұқты, үйімді рұқсатсыз жарияға жар салды» деген ол 2003 жылы Кеннет Адельман мен Pictopia.com сайтын сотқа беріп, үйінің суретін таратуға тыйым салу үшін сотқа жүгініп, 50 миллион доллар өтемақы талап етеді. Адельман айыпты жоққа шығарып, бұл суреттің мақсаты басқа екенін және 12 200 фотосуреттің бірі екенін айтады. Ақыры сот әншінің талабын қанағаттандырмай, керісінше әртіске «Адельманның сот шығындарына кеткен 150 мың доллардан астам соманы өтесін» деп шешім етеді. Танымал әртістің сотқа жүгіну әрекеті осылайша қоғам назарын өзіне еріксіз бұрады. Сот дауы туралы алпыстан астам басылым жарыса жазып, оның ішінде The New York Times, Associated Press, BBC секілді ірі басылымдар да ақпарат таратады. Америкалық журналист Пол Роджерс бұл жағдайды зерттей келе, Стрейзандтың адвокаттары сотқа шағым жасамас бұрын сурет 6 рет қана жүктелгенін, оның өзінде екеуін адвокаттар жүктегенін, тек соттан кейін ғана оны бірнеше апта ішінде әлемнің түкпір-түкпірінен 420 мыңға жуық қолданушы көргенін анықтайды. Осылайша, «Суретті өшіртіп, назардан тыс қалдырамын» деген актрисаның әрекеті керісінше жағдайды ушықтыра түсті. Екі жылдан кейін журналист Майк Мэсник басқа бір оқиғаны баяндағанда «Стрейзанд эффекті» тіркесін қолданады. «Стрейзанд эффектісі – бұл тыйым салуға немесе жоюға тырысатын ақпаратқа деген қызығушылықтың артуы», – деп түсіндірді ол. Осылайша, бұл қоғамдық құбылыс ретінде айналымға еніп кетті. Яғни, қазақтың «Ит қорыған жерге өш» дейтініндей болып шығады.
Парадокс оқиғалар
Иә, Стрейзанд эффектісі – белгілі бір мәліметті жою оның тек одан да кең жайылуына себеп болады деген феномен. Әсіресе, бұл құбылыс ғаламторда көптеп кездеседі. Мысалы, суреттерге, құжаттарға, сайттарға тосқауыл қою, ол мәліметтерге тек қызығушылықты арттырып, көптеген көшірменің пайда болуына алып келеді. Мысалы, Ресейдің тиісті мекемелері github.com сайтында суицид жасау жолдары жайлы жазылған ақпаратты анықтап, сайтқа тосқауыл қояды. Нәтижесінде, бұл жаңалық жаппай таралып, мыңдаған адам әлгі ақпаратты індетіп іздеуге кірісіп кетеді. Тіпті, кейбірі ақпаратты көшіріп, көптеген басқа ресурстарға да салып қояды. Бір қызығы, github.com сайтынан тікелей мекенжайды білмесең, өздігінен іздеп әлгі ақпаратты табу мүмкіндігі өте төмен екен. Демек, Ресей үкіметі өз іс-әрекетімен тек мәліметтің кеңірек таралуына септігін тигізді деген сөз.
Ресейде осыған ұқсас тағы бір мысал бар. 2017 жылы Роскомнадзор Telegram басшысы Павел Дуровты заң аясында Ресей билігімен ынтымақтастықтан бас тартқан жағдайда мессенджерді бұғаттайтынын айтып, қорқытады. Тіпті, Ресейдің Тергеу комитеті мессенджерде өзінің ресми арнасын ашады. Бұл мәлімдемесі Telegram-ға деген көпшіліктің назарын бұрып, мессенджерді көптеген адам ұялы телефондарына жүктей бастайды. App Annie қолданбаларды талдау жүйесінің мәліметі бойынша, бес күн ішінде мессенджер iPhone қолданбаларының рейтингінде 15-орынға көтеріліп, тағы бірнеше күннен кейін бұл тізімде бірінші орынға шығады. Қосымша басшысы 2020 жылдың мамыр айындағы Telegram-ның ай сайынғы 400 миллион белсенді аудиториясының кем дегенде 30 миллионы Ресейден келгендігін айтады.
Тағы бір мысал, 2014 жылы Лондон таксистері Uber такси қызметін пайдаланушыларға қарсы шығып, жаппай наразылық акциясын өткізеді. Себебі Uber арқылы кез келген адам таксист болып ақша таба алатын еді. Такси жүргізушілері бүкіл қаланы қоршауға алып өздерінің үндеуін жеткізеді. Бәсекелестерінің қарсы акциясынан кейін Uber қосымшасын біршама тұрғын жүктеп алып, көрсеткіші өткен аптадағы сол күнмен салыстырғанда 859%-ке асып түскен.
Еліміздегі мына бір мысал да осы бір құбылыстың бір үлгісі деуге болатындай. 2022 жылы кино актері, продюсер, режиссер Нұртас Адамбай «Базз Лайтер» мультфильміне тыйым салу керек деген бастама көтерді. Бұған себеп, аталмыш мультифильмде біржыныстыларды насихаттайтын көріністің болуында. Елімізде актер бастаған пікірталас қызу талқыланып кетті. Кейбірі бұл эпизодтың бейнежазбасын жүктеп салып, артық ештеңе байқамағандығын айтып жатты. Бұған дейін бұл мультфильмнен бейхабар жұрт сол пікірталастың арқасында жапатармағай ғаламтор беттерінен әлгі анимациялық өнімді іздестіре бастады. Осылайша, тыйым салынуға тиіс өнім лезде танымалдыққа ие болды.
«Артық қылам деп, тыртық қылма»
Стрейзанд әсері бірнеше факторға байланысты пайда болып, дамиды. Біріншіден, интернеттен ақпаратты із қалдырмай жою өте қиын. Екіншіден, белгілі бір нәрсеге тыйым салу табиғи түрде адамның наразылығын оятады. Стрейзанд эффектісі, ең алдымен, мына жағдайда пайда болады: ақпаратты жасыру әрекеттері әділетсіз болғанда немесе заңсыз болып көрінгенде, сондай-ақ ақпарат дау туындатқанда. Сарапшылар эффектінің пайда болуын ақпараттың айналымына байланысты түсіндіреді: «Сіз бірдеңені жоққа шығара бастағанда, сіз теріске шығарғаныңызды тағы бір рет қайталауға мәжбүр боласыз. Осылайша, сіз тағы да өзіңізге және ақпарат таратушыға назар аударасыз», – дейді олар.
Сарапшылар «Стрейзанд эффектісінен қалай қорғануға болады?» деген сұраққа былай деп жауап береді: «Егер әлдебір компания немесе танымал тұлға желідегі беделімен үнемі және дұрыс жұмыс істесе, оның Стрейзанд әсеріне ұшырау қаупі аз. Дегенмен бұл үшін бірқатар алдын алу шараларын жасаған жөн. Атап айтқанда: әрқашан ашықтық саясатына сәйкес әрекет етіңіз, ақпаратты жасыруға тырыспаңыз. БАҚ-тың барлық сұрағына байыпты жауап беріңіз. Кері байланысты бақылау арқылы беделмен жұмыс істеудің ең тиімді әдістері мен құралдарын үнемі қолданыңыз».
P.S:
Иә, интернет дәуірінде ақпараттың таралуын шектеу мүмкін емес. Әдетте, жағымсыз ақпаратты тек бір ресурстан алып тастауға болады, бірақ ол сөзсіз басқа жерде пайда болатынын, ақпаратты жасыруға деген ұмтылыс оған деген қызығушылықты арттыратынын ұмытпағанымыз жөн.
Наурызбек САРША