Алдағы 3-5 жылда жағдайды түзеп алмасақ, ұлттық қауіпсіздігімізге қатер төнбек. «Қазақстанның азық-түлік секторының салалық одақтары альянсы» осылай деп дабыл қағып отыр. Осы мақсатта альянс әуелгіде өз алдына бөлек заң жобасын дайындап шыққан екен. Бірақ мемлекеттік органдар түрлі уәж айтып, қабылдамай тастаған.
Импорт жаншып барады...
Елімізде азық-түлік импорты жылдан-жылға еселеп артып барады. 2023 жылдың статистикасына көз салсақ, Қазақстан 5,9 млрд АҚШ долларына азық-түлік өнімдерін импорттаған екен. Соның ішінде шұжықтар мен сүт өнімдерінің басым бөлігін, қантты 95%, консервіленген жеміс-жидек пен көкөністерді солайымен сырттан тасимыз. Бұл тенденция биыл да сақталып қалып отыр. Economy.kz сайтының мәліметінше, 2024 жылдың бірінші жартыжылдығында импорт $2,4 миллиардты құрапты. Өткен жылдармен салыстырсақ, өсу қарқынын сақтай отырып, 2016 жылы – $2,6 млрд, 2018 жылы – $3,3 млрд, 2021 жылы $4,0 млрд болған. Бұл тұста ең үлкен импор-тер Ресей (43%) екені айтпаса да түсінікті. Екінші орында Қытай (7%), үшінші орында Өзбекстан (5%) тұр. Одан өзге, Испания, Беларусь, Түркия, Польша, Италия, Германия, Франция, Грузия, Үндістан сынды және тағы да басқа импорттаушы-мемлекеттерді атап өтуге болады. Міне, осы елдерден келген тауарлар легі отандық азық-түлік өндірушілерді жылдан-жылға тықсырып, тіпті тұншықтырып барады. Сапасы мен ассортименті жағынан біздің өнімдер шетелдіктермен бәсекелесе алғанымен, бағасы жағынан еңсере алмай тұр. Ал нарыққа кіру үшін бағасын төмендеткен жағдайда импорттаушылар демпинг жасап жолатпайды. Оған себеп: жергілікті кәсіпкерлерге ырық бермей отырған бірнеше фактор бар. Соның бірі – сауда желілеріндегі монополия. Ол туралы төменде айтатын боламыз.
Сондықтан да тығырықтан шығудың бір жолы ретінде қазақстандық азық-түлік өндірушілер ішкі нарықты қамтитын әлеуеті бола тұра, өнімдерін сыртқа жөнелткенді құп көреді. Мәселен, былтыр елімізде экспорт $5,4 млрд болған, яки алдыңғы жылмен салыстырғанда 4,3%-ға төмендеген. Ол тауарлардың көш басында ұн, өсімдік майлары мен макарон өнімдері тұр. Ал шындығында өсімдік майлары немесе макарон өнімдерімізбен өзімізді толық қамти аламыз. Бірақ сапасы жоғары өзіміздікін сатып, сапасы белгісіз импортты тұтынып отырмыз. Сол сияқты темекі өнімдерінің де 70%-ын экспорттап отырмыз. Ұнды да сыртқа сатамыз, бірақ жылына $200 миллионға ұн өнімдерін сатып аламыз. Бұл ұннан түскен пайданың тең жартысы. Егер ұнның шикізат түрінде шетел асқаннан қалғанын іште өңдеуді жолға қойсақ, өндіріс, жұмыс орны, салықтай түсімдер есебінен біраз ұтқандай екенбіз.
Монополия мүддесі – қанау
Осы ретте атай кетер бір жайт, ақшалай өсім бар болғанымен, импорт тауарларының нақты көлемі жыл сайын 3,5-3,6 миллион тонна төңірегінде сақталып қалып отыр. Бұл олардың бағасының да еселеп қымбаттап жатқанын білдіреді. Ендеше түпкі ауыртпалық қарапайым тұтынушының, яки сіз бен біздің қалтамызға түсіп жатыр деген сөз. Ал одан да қиыны – отандық өндірушілерді тұншықтырып бара жатқаны. Бұлай жалғаса берсе, азық-түлік қауіпсіздігімізге, одан да сорақысы ұлттық қауіпсіздігімізге қауіп төнуі мүмкін. «Қазақстанның азық-түлік секторының салалық одақтары альянсының» осыны айтып шырылдап жүргеніне бірнеше жылдың жүзі болды. Олар импорт тауарлар бірінші кезекте азық-түлік ритейліндегі монополист сауда желілеріне қолайлы болып отырғанын айтады. Сондықтан да түрлі сылтау айтып, отандық өндірушілерді дүкендерінің сөрелеріне жібермей отыр. Бірақ бәрінен сорақысы – мемлекеттің оларды монополист деп мойындамай отырғаны.
«Бірінші кезекте елімізде монополияны айқындау әдістемесі шикі. Мәселен, Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі (БҚДА) еліміздің қай өңірінде болмасын сауда алаңдары, соның ішінде базар, қонақүй, мейрамхана, шағын сауда орындары мен отын құю стансалары сияқты және тағы да басқа бизнес нысандарынан тұратын желілер, 30%-дан аспайды, ендеше монополия да жоқ деп санайды. Бұлай дұрыс емес. Сауда желілерін бөлек қарастыру қажет. Өйткені азық-түліктерінің 70%-ы осылар арқылы өтеді. Тек А, В және С форматындағы бөлшек сауданы санайтын болсақ, монополиялық сипаттар анық көрінеді. Қазақстанда 2 ғана алпауыт сауда желісі бар. Қай өңірде болмасын сол екеуінің біреуі азық-түлік ритейлін монополиялап алған боп шығады. Ал егер Еуропадағыдай 5-6 сауда желісі болар болса, жергілікті өндірушілер біреуі болмаса біреуін таңдап кетіп қалар еді. Бізде олай емес, не солардың қанаушылық шарттарына көнесің, не нарықтан кетесің. Сол себепті бізге әдістемені өзгерту керек. Мемлекет ұлттық бизнеске болысып, оларды монополист деп танып, арнайы реттеуге алуға тиіс», – дейді «Қазақстанның азық-түлік секторының салалық одақтары альянсының» үйлестірушісі Андрей Кукушкин.
Оның айтуынша, сауда желілері жекелеген тауар санаттары бойынша 40%-ға дейін «ретробонустарын» тықпалайды екен. Өз бетінше айыппұл салады, соның ішінде өндіруші келісімшартты бұзуға ұмтылған жағдайда да солай. Тауарды алмай қояды немесе өткен тауардың ақшасын бір жылға дейін бермей жүріп алады. Жеңілдіктерді, акцияларды негізінен өндірушінің есебінен жүргізеді. Сөрелерде отандық тауарларды бірінші көз түсетін жерлерге қоймайды. Өнімдерді еш негізсіз қайтарып жібереді. Импорт тауарлардың демпингіне жол береді. Бір сөзбен айтқанда, отандық кәсіпкерлерге тиімсіз қанаушылық сипат көзге ұрып тұр. Бұл түптеп келгенде бағаға әсер етеді. Сол себепті альянсқа мүше барлық ұйым мұндай ахуалға түбегейлі қарсы.
«Ретробонустарды тықпалау бүгінгі күннің бас ауруы болып отыр. Мәселен, «Сауда қызметтін реттеу туралы» заңның 31-бабында әлеуметтік маңызы бар тауарларға ретробонус қосуға болмайды делінген, ал қалған санаттағыларға 5%-дан аспау қажет. Бірақ бұл сақталып отырған жоқ, заң жұмыс істемейді. Ретробонустар 40%-ға дейін барады. Өйткені оның нақты анықтамалығы жоқ, тек нақты бір сауда желісіндегі тауарды өткізуге бағытталған кез келген қызмет үшін алынатыны айталған. Сондықтан да оны ақпараттық мәлімет бергені үшін, қоймаға орналастырғаны үшін, жарнама жасағаны үшін деп ала береді. Ол аздай Сауда және интеграция министрлігі ретробонустардың мөлшерін көтеру керек деп бастама жасап отыр. Бұл дұрыс емес. Керісінше, бұл мәселені нақты реттеп, барлық алым-төлемдерді жойып, тек сауда бәсіндегі үстемеақыны қалдырып, бизнестегі тараптар тең дәрежеде ынтымақтаса алатындай жағдай жасау керек», – дейді «Қазақстанның ет өңдеуші кәсіпорындары ассоциациясы» атқарушы директорының орынбасары Юлия Нам.
Бар үміт – Мәжілісте
Альянс әуелгіде өз алдына бөлек заң жобасын дайындап шыққан екен. Ол «Кейбір заңнамалық актілерге сауда қызметін реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» деп аталады. Мақсат – отандық өндірушілердің мүддесін қорғау. Бірінші кезекте қазақстандық азық-түлік өнімдерін ішкі бөлшек саудасында өткізу үшін қолайлы жағдай жасау. Онысын Мәжіліс депутаттары да, соның ішінде «AMANAT» фракциясы да қолдаған. Бірақ мемлекеттік органдар оны сол күйінде өткізбей отыр.
«Біз әуелгіде ұсыныстар дайындап, түрлі бағыттағы 40 пунктке жуық түзетулері бар толыққанды заң жобасын жасап шыққан болатынбыз. Оны тиісті органдармен қарқынды түрде талқыладық. Олар – бірінші кезекте СИМ, АШМ Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитеті, ДСМ Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитеті. Бұл бағытта бізге қолдау көрсеткен Мәжіліс депутаттарына, соның ішінде жұмыс тобының жетекшісі болған «AMANAT» партиясы жанындағы Аграрлық сектордың мәселелері жөніндегі республикалық кеңес жетекшісі, Мәжіліс депутаты Нұржан Әшімбетовке зор алғыс айтқым келеді. Талқылау барысында біз көтеріп отырған мәселелер енгізілген бірнеше заң жобасы бар екені анықталды. Сол себепті мемлекеттік орган өкілдері бізге өз алдына бөлек заң жобасын дайындағаннан гөрі ұсыныстарымызды бөліп-бөліп осы уақытқа дейін дайындалып қойылған заң жобаларына енгізуімізді ұсынды. Соның ішінде қазір Мәжілісте қаралып жатқан «Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы» заң жобасына біз түзетулеріміздің бір бөлігін жолдадық. Екінші бөлігін «Ветинария туралы» заң жобасына ұсынуға дайындап жатырмыз. Оны АШМ-ның комитеті дайындауда. Қалай болғанда да бар үміт Мәжілісте», – дейді «Қазақстанның азық-түлік секторының салалық одақтары альянсының» үйлестірушісі Андрей Кукушкин.
Оның айтуынша, мемлекеттік органдар тарапынан қарсылық қатты екен. Кейбір ұсыныстары қабылданғанымен, кейбірі қабылданбай жатыр. Ал салалық одақтар альянсы өз ұсыныстар блогын басы бүтін қабылдауды талап етуде. Өйткені министрліктер мен сауда желілері қанша жерден жоққа шығарғанымен, жағдай шынымен де аянышты. Дүкен сөрелерінен қазақстандық азық-түлік өнімдері құрып барады. Оларға импорттық тауарларды сатқан тиімді боп тұр. Өйткені оларды сатудан көп пайда түседі. Бірақ бұл жерде мәселе азық-түлік қауіпсіздігінде тұрғанын ұмытпауымыз керек.
«Сауда мен өндіріс текетіреске түскен шақта мемлекет жергілікті тауар өндірушілерді қолдауы тиіс. Өйткені сауда кез келген дағдарыстан аман-есен өте алады. Ал өндіріс көп қолдауға зәру. Ол мықты болса, экономикамыз да мықты болмақ. Бүгінгі геосаяси жағдайды ескере отырып, бізге тездетіп отандық өндірісті жолға қою қажет. Импортқа тәуелділік онсыз да нашарлап тұрған жағдайымызды одан сайын ушықтыра түседі. Аяқастынан импорт тыйылып қалса, тапшылық пен қымбатшылық қатар бой көрсетеді. Одан бөлек, импорт тауарлар бізге инфляцияны да импорттайтынын ұмытпауымыз керек. Мәселен, шетелде азық-түлік қымбаттаса, ол бізде де қымбаттайды. Ұлттық валютаның жиі әлсіреуінде де бір себеп осы. Өкінішке қарай, қазір кәсіпкерлер трейдерлердің талабына мойынсұнуға мәжбүр, солардың қызметіне мұқтаж. Ол үшін бізге өз алдына дербес заң керек. Сондықтан да қазақстандық өндірушілердің өнімдердін жергілікті саудада өткізуде әділ жағдай туғызу қажет», – дейді «Қазақстан құс шаруашылығы одағының» президенті Руслан Шарипов.
Әрине, кәсіпкерлердің жанайқайы Парламент қабырғасына жеткені қуантады. Бірақ оның нәтижесі қандай болатыны белгісіз. Сондықтан қуануға ерте. Қатары 100-ден астам азық-түлік өндірушіден тұратын альянс бастамасы толық қолдау табуға тиіс. Ойымызды Президенттің сөзімен аяқтасақ: «Бізге сауда саясатында батыл да жаңа бастамалар керек. Отандық өндірушілерді қорғау – мемлекеттің міндеті. Бірақ бұл біз сыртқы әлемнен экономикамызды жауып тастаймыз деген сөз емес, ол әрқашан ашық болады, бірақ ұлттық бизнестің мүддесі биік тұруға тиіс». Бір сөзбен айтқанда, Отан отбасынан басталса, ұлттық қауіпсіздік дастарқаннан басталатынын ұмытпағанымыз жөн.
Нұрлан ҚОСАЙ