Суретті экран арқылы «сөйлете білу» өнері кейінгі кездері өз елімізде де ақырындап даму сатысына көшті. Десек те, бұл салада қоғам ішінде айтылар сын аз емес. Біз жақында «ҚР Киногерлер одағының» мүшесі, отандық анимация ардагері Тамара Мұқановамен ұлттық анимацияның дамуы мен өзекті мәселелері туралы сүбелі сұхбат құрған едік.
– Тамара ханым, қазір ұлттық анимация төңірегінде көптің көкейіне сауал туғызған, әлі күнге дейін күрмеуі шешілмеген мәселелер жиі талқыға салынатынын байқап жүрміз. Айтыңызшы, бүгінде отандық анимацияның даму қарқыны қандай? Прогресс байқала ма?
– Мен қазақ анимациясының ардагерімін. 1975 жылы осы саланың аясында еңбек жолымды бастап, бүгінге дейін анимация өндірісіне қатысып келе жатырмын. Жас буын аниматорларға ақыл-кеңесімді беріп, тәжірибеммен бөлісіп келемін. Қазіргі қазақ анимация саласы жас мамандарының кәсіби беталысы жүрегіме үміт ұялатады. Ұлы ұстаз, қазақ анимациясының негізін қалаған бірегей тұлға Әмен Қайдардың салған ізін жалғап, абыроймен арқалап келе жатыр. Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы түлектерінің дипломдық және дебюттық жұмыстарын талқылау комиссияларында жұмыс істеп әрі екі бірдей толықметрлі анимациялық фильмдердің кеңесшісі қызметін атқара жүріп байқағаным – заманауи қазақ анимациясына шығармашылық әлеуеті зор, энергияға толы дарынды жастар келе жатыр. 2010 жылдан бастап «Қазақфильм» киностудиясында анимациялық бөлім қайта жаңғырып, жаңа буын режиссер-аниматорлардың жолы ашылды. Атап айтсақ, «Аңшы», «Оттан жаралғандар» фильмдерімен танылған режиссер Адай Абельдинов, «Мұзбалақ» фильмінің режиссерлері Тұрдыбек Майдан мен Тілек Төлеуғазы және тағы басқалары бар.
2022 жылы «Қазақфильм» киностудиясының жанынан «Қазақанимация» шығармашылық бірлестігі ашылған еді. Бұл Мәдениет және ақпарат министрлігінің отандық аниматорларға тартқан үлкен сыйы болды. Үш жыл қатарынан «Қазақанимация» шеңберінде әртүрлі жанр мен техниканы қамтыған сапалы анимациялық фильмдер жарық көрді. Олардың ішінде менің де сценарийім бар. «Қазақанимация» ашылғалы бері жаңа дебютант-режиссерлердің есімі таныла бастады. Жанәділ Байдарбеков, Қуаныш Нағыз, Гүлбақыт Тазабекова, Ермек Мананбаев, Абзал Еңсебаев сынды жас мамандар өз туындылары арқылы еліміздің абыройын халықаралық сахналарда асқақтатып жүр. Әрине, «Қазақанимация» – болашағынан зор үміт күттіретін жаңа мекеме. Қазір шетелдік мықты мамандарды елімізге әкеліп, қызметкерлер мен студенттерге арнайы шеберлік сыныптарын ұйымдастырып келеді. Біз оның жемісін көріп отырмыз. Қазақ анимация саласының халықаралық деңгейге шығатынына күмәнім жоқ. Дегенмен Үкімет, халық және қоғам тарапынан қолдауды тоқтатпау қажет.
– «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» фильмі әлемнің 48 елінде көрсетілді. Бүгінде осы рекордты қайта жаңартқан, шетел көрерменінің сұранысына ие болған мультфильмдеріміз бар ма?
– «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?» – қазақтың тұңғыш анимациялық фильмі. Туынды осы уақытқа дейін 48 мемлекетті аралап, талай жүлдені қоржынымызға түсірді. Аталған классикалық туындының басты ерекшелігі – Әмен Қайдар бас болып жинаған дарынды суретші мамандар тоғысқан топтың қолынан шыққандығы. Әрине, фильмнің ұлттық нақыштағы көркемдік-тақырыптық шешімдерін ерекше атап өту керек деп ойлаймын. Жаһандық көрерменнің назарын аудартқаны да осы бір ерекшеліктері еді. Бүгінгінің аниматорлары Әмен Қайдардың салып кеткен сара жолымен келе жатыр. Ол дегеніміз ұлттық анимацияда ұрпақтар сабақтастығының әлі де жалғасып келе жатқанын көрсетеді. Бұл жақсы үрдіс. 2017 жылы «Қазақфильм» киностудиясы екі бірдей толықметрлі анимациялық фильм – «Күлтегін» мен «Мұзбалақты» жарыққа шығарды. Екі туынды да халықаралық жүлдеге ие болды. Фильмнің Германия, Франция, Түркия, Израиль елдерінде тұсаукесері өтті. Бертін келе дарынды жас режиссер Маржан Жүнісбек «Шаңырақтың иесін іздеп жүрмін» атты қысқаметрлі анимациялық жобасын түсірді. Бұл туынды Жапонияның ең ірі фестивалінде жүлдені қанжығамызға байлады.
Таяуда «Қазақанимация» шығармашылық тобы мектеп жасына дейінгі балаларға арнап «Тоқаш пен Бақаш» атты 13 бөлімнен тұратын анимациялық туындыны жарыққа шығармақ. Жобаның ерекшелігі – Әмен қалап кеткен кәсіби мектептің қағидаларын ұстана отыра заманауи бүлдіршін көрерменнің талаптарын ескеруі және жаңа технологиялармен ұштастыру арқылы жасалуы. Демек, қазақ анимациясы әлемдік кеңістікте өз орнын қалыптастырып келе жатыр деуге толық құқымыз бар.
Елімізде ірілі-ұсақты 40-қа жуық анимациялық студия бой көтерді
– Ұлттық анимация саласындағы тағы бір өзекті мәселе – сапалы кадрлардың аздығы. Оның үстіне, соңғы жылдары білікті мамандар шетел асып кететін құбылысты жиі көріп жүрміз. Киноиндустрия саласының дамуына пайда әкелетін тәжірибелі мамандарды өз елімізде алып қалуға не кедергі?
– Біз жаһандану заманында өмір сүріп жатырмыз. Қазір ғаламтордың дәуірі билеп тұрған уақыт. Сондықтан мұндай жағдайда мамандарды бір орында ұстап отыру да оңай іс емес. Алайда Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауымен 3 жыл қатарынан «Қазақанимация» шығармашылық бірлестігі отандық мамандарды толығымен жұмыспен қамтып отыр. Осының арқасында елімізде ірілі-ұсақты 40-қа жуық анимациялық студия бой көтерді. Барлық маман өз елімізде білімін жетілдіріп, ел игілігі үшін жұмыс істеп келеді. Расында, бұл бізді қуантады.
Қазір анимация мамандарын даярлайтын екі жоғары оқу орны бар. Оның бірі Алматы қаласындағы Темірбек Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы болса, екіншісі Астанадағы Қазақ ұлттық өнер университеті. Оқу орнын тәмамдаған түлектер толығымен өндіріске кірісіп, елімізде тәжірибесін шыңдап келе жатыр. Өткенге көз жүгіртсек, кезінде біз Ресейдегі ВГИК-ке барып оқитын едік. Ал қазір өз мемлекетімізде барлық жағдай жасалып келе жатқанына қуанамыз.
Шынын айтсам, жеке өзім шетел асып кеткен аниматор мамандарын білмейді екенмін. Бірақ шетел компанияларынан тапсырыс алу арқылы қашықтан жұмыс істейтін шәкірттеріміз бар. Олар бұл әрекетін «еліміздің экономикасына қосқан үлесіміз» деп есептейді. Бәлкім, солай шығар. Бұл да үлкен тәжірибе емес пе?!
Анимация қателікті кешірмейді
– Қазір киностудияға кадрларды тарту мәселесінде маманды қандай талаптарға сәйкес қабылдайды?
– Жұмысқа қабылдау барысында кадрларға қойылатын талаптар әлем бойынша бірдей деп ойлаймын. Ең біріншіден, маманның шеберлігі маңызды. Киногерлер арасында «Экран көрсетеді» деген ұғым бар. Дипломы «бес» деген бағаға толы, алайда әзірлеген жұмысы нашар, жауапкершілігі төмен маманды ешкім қызметке алмайды. Анимация өндірісі – өте кірпияз, табандылықты талап ететін сала. Сондықтан бұл мәселеге келгенде таныс-тамырлыққа, жауапсыздыққа орын жоқ. Анимация қателікті кешірмейді. Өйткені экран көрерменді алдай алмайды. Өкінішке қарай, қазіргі анимация өндірісінде жоғары талаптарға сәйкес мамандар әлі де аз. Заманауи маман тек шығармашылық әлеуетімен ғана шектелмеуге тиіс. Сонымен қатар оның біліктілігі мен технологияны игере білу қабілеті жоғары деңгейде болғаны абзал. Себебі анимация өндірісі жоғары технологияның дамуымен тығыз байланысты. Компьютерлер, бағдарламалар, жұмысты ұйымдастыру әдістемелері күн сайын жаңарып отырады. Одан бөлек, заманауи маманның ағылшын тілін білуі айрықша рөлге ие. Өйткені анимация саласындағы бағдарламалар, оқу құралдары мен интернеттегі мәліметтің барлығы дерлік ағылшын тілінде жазылған.
– Дамыған мемлекеттер анимациялық фильмдерді идеология құралы ретінде пайдалануды үрдіске айналдырған. Мәселен, Ресей 2010 жылы 25 мың минутқа жететін мультфильм шығарса, 2020 жылы 55 мың минуттан асырды. Ресей жылына 200 сағат анимациялық өнім ұсынса, көрші Қытай 3 мың сағат эфир дайындайды. Анимация өніміне басымдық берген Пекин өздері өндірген анимациясының уақытын 300 мың минутқа жеткізіп, нәтижесінде әлем бойынша алғашқы орынға табан тіреді. Бұл жетістікті қайталауға біздің қауқар-қарымымыз жете ме?
– Бұл мемлекеттік маңызы бар сұрақ. Тіпті, мемлекеттің даму саясатына қатысты алдыңғы қатарлы мәселелердің бірі деп айтар едім. Себебі мультфильмдерді көрсетудің маңыздылығын қоғамның дамуымен ұштастыруға тура келеді. «Анимация – өскелең ұрпақтың ұлттық санасы мен болмысын қалыптастыратын бірегей құрал. Бұл тұнып тұрған идеология, өнер. Біздің рухымыз. Бұл болмаса біздің мемлекеттігіміз бен егемендігіміздің құны көк тиын», – деп Әмен Қайдар басып айтқан. (Әмен Қайдар. «Біздің замандастар» кітабынан). Жақында Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов мырза «ғаламторда қазақ тілді контентті арттыру» туралы сұхбатында анимациялық фильмдердің маңызы туралы ерекше атап өтті. Расымен, орынды айтылған пікір. Өйткені ұлттық анимация – ұлттық тіл, тіл – біздің тәуелсіздігіміз.
Сіз көрсеткен халықаралық статистика күн сайын өзгеріске ұшырайды. Болашақта бұл сандар бірнеше есеге артуы мүмкін. Біздің анимациялық өнімдеріміздің жылдық көлемі, әрине бұл көрсеткіштен алшақ жатыр. Десек те, қазақ анимациясының бүгінгі ахуалы көңілге үміт ұялатады. Кері нәтиже болған жағдайда ұлттың қауіпсіздігі қыл үстінде болар деген қауіп бар.
Интернетте балаларға арналған қазақтілді контент жоқтың қасы
– Балалардың таным көкжиегіне, көзқарасының қалыптасуы мен өмір салтына әсер етуші негізгі факторлардың бірі – медиа өнімдер. Дегенмен әлі күнге дейін қазақ отбасындағы балалар Disney өнімдерімен өсіп келеді. Осы ретте Disney, Netflix, Dream works, Pixar, Blue sky сынды анимациялық компаниялардың қарқынына ілесу үшін қандай қадамдарға баруымыз тиіс? Бұл үшін кинонарыққа арнайы стратегия немесе реформа әзірленгені жөн бе?
– Кез келген саланың тиімді дамуы үшін тиісті реформалар қажет. Бұл анимация саласы үшін де маңызды. Сіз атап көрсеткен шетелдік компаниялар өнімді көбірек әрі сапалы шығарумен қатар халықаралық студиялар жарыққа шығарған фильмдердің халыққа жетуі, туындыны тарату географиясы да кеңінен дамыған. Қазір еліміздегі балаларға арналған жалғыз телеарна – «Балапан» арнасы. Өкініштісі, интернетте балаларға арналған қазақтілді контент жоқтың қасы. Мысалы, «Қазақанимация» мекемесі өндірген 40-тан аса керемет туынды бар. Бірақ біз бұл туындыларды қайдан көре аламыз? Жас ұрпақ қай арнадан сусындайды? Қазақ анимациясында сапалы деңгейде әзірленген шығармашылық жобалар баршылық. Бірақ көрерменге жетпей жатыр. Меніңше, реформаны осы мәселе тұрғысынан қарастыру керек сияқты.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ