Кимешек бүгінге қазақ халқының ұлттық бас киімі есебінде ғана жетті. Алайда оның тарихы терең, бағзыда кимешек әсемдік пен мәдениеттің үлгісі ғана емес, көшпелі халықтың әлеуметтік және философиялық астарға толы элементі болған. Еліміздің әр өңірінің табиғатына, салт-дәстүріне қатысты, сондай-ақ үш жүздің өзіне ғана тән кимешектері болған.Ұлттық қолөнерді зерттеуші Тілек Сұлтанның қорында қазақтың әр руының бірнеше кимешегі бар. Ол көне, стилі ерекше кимешек көрсе, коллекциясына қосып, түпнұсқаға ұқсатып кестелейді екен. Бүгінге дейін 30 кимешектің түпнұсқасын жинақтай алған.
«Қазақтың этнографиялық киімдерін қалпына келтіріп, қайта жаңғыртумен айналысамын. Көбіне бізкесте техникасымен жұмыс істеймін, негізгі тақырыбым – ұлттық киімдер. Қазақтың XVIII–XIX ғасырда киген байырғы этнографиялық киімдеріне ерекше қызығамын. Ал кимешек жинауға және тігуге ықыласым сағыныштан туды десем болады. Әжемнің қолында өскен баламын. Бала күнімізден әжем киетін кимешектің түр-сипатын көріп өстік. 8-9 жасымда ол кісі дүние салды, содан бері жүрегімде кимешек киген әжеге деген сағынышым қалып қойды. Кимешектегі шешей көрсем көзіме оттай басылатын. Әжемнің ақ кимешегін шешеміз бертінге дейін сақтады, кейін киім тігумен айналысып жүрген уақытта өзіме берді. Бұл уақытта ішіне картон салып тігетін сапасыз және этнографиялық мәнін жоғалтқан кимекшектер қара базарда сатылатын еді әрі оны Наурыз сынды қазақы мерекелерде ғана елеп-ескеріп жататынбыз. Бір жағы қазақтың киелі бас киімінің мұндай сапасыз күйге түскеніне қарным ашқаннан, енді бір жағы, ақ кимешекке деген сағынышым оның астарлы тарихын қайта зерттеуге, жаңғыртуға жетеледі», – дейді қолөнерші.
Шын мәнінде, қазақ этнографиясы өте бай, киім тігу, кестелеу һәм зерделеу ісіне айрықша көңіл бөлген. Әсіресе, қыз ғұмырының әр кезеңіне тиесілі үкілі тақиядан бастап, сәукеле, кимешек сынды бас киімдер мен оны әшекейлеп тігудің маңызы зор болған. Қолөнершілер киелі бас киімдерді безендіру ісінде кестелі өнерден кенде болмаған, алтын-күміс, жауһар-маржандармен көмкерілген кимешектердің құны бірнеше жылқының құнына татитын.
«Қазақ әйелдері тұңғышын босанғаннан кейін кимешек кие бастаған. Кимешекке қарап-ақ қай елдің анасы екенін, оның жас мөлшерін, тұрмыс-жайын, тіпті жүріс-тұрысына дейін анық ажыратып отырған. Мәселен, жақ кестесі түрлі-түсті жіппен оюланған, моншақ-күміспен сәнделген кимешекті көбіне жас келіндер киген. Балалары есейіп, келін түсірген аналарымыз кимешектерінің жақ кестесіне сары түсті зер қосқан, қазақ шығармаларында 40-50 жастан асқан әйелдерді «сары жақ» деп сипаттайтыны осыдан. Жесір әйел кимешектің жағын сәндемей, тек сырып тігетін, «ақ жақ» болған. Сондай-ақ дін ықпалды өңірлерде кимешектің кестесі «жұтаңдау» келеді, молдалар әсіре безендіруге, көз тартатын әшекей-бұйымдарға тиым салған. Мұндай өңірлерде кимешекті бірыңғай ақ матадан тігіп, жақтың айналасына бір жолақты иекше таспа тартқан, бұлар иекшенің түсімен ғана ерекшеленген. Қазақтың данышпандығы сонда әр жастың өзіне тән стилі бар және сұрамай-ақ жағдайын біліп отырған. Сондықтан аналарымыз ақ кимешегін кір шалдырмай қадірлеген. Үй шаруасында жүрген кезде негізі кимешектің өзін ғана киіп, үстінен кішігірім орамалдар тартқан. Ал енді салтанаттарда сәндік үшін күндік ораған», – дейді Тілек Сұлтан.
Көрмеде еліміздің әр руының кимешектері көпшілік назарына ұсынылды. Шебердің айтуынша, кимешектің әр руда өзіндік ерекшелігінің болуы – бөлініс емес, керісінше, этнографиялық мұрамызды байытуға ықпал еткен. Мәселен, Жетісу өңірін мекен еткен рулардың кимешек жағындағы ою-өрнектері гүл, өсімдікті болып келсе, орта жүз руларының кимешектері қошқар мүйіз, арқар мүйіз сияқты өрнектермен безендірілген. Оның үстіне, көшпелі қазақ халқының этнографиялық киім-кешегі оның құжаты іспеттес болған. Ерлердің тымағына, белбеуіне қарап, ал әйелдің кимешегіне қарап оның қай рудан екенін айқындай алған. Бағзы қолөнершілеріміз кимешекті зер кесте, жібекпен оқалап кестелеу, баспа кесте, кейіннен XIX ғасырда айқыш кестелеу сынды түрлі техникамен әрлейтін болған. Айқыш техникасының қиындығы соншалық, бөз матаның әр үш көзін санап отырып кестелеген, майдалығы сондай, көздің нұрын жейтін еңбек. Сөйтсе де, ең аяулы, нәзік кестелерді кимешектің жағына салатын болған.
«Тіптен, ұлы жүз руларының кимешектерінің өзі формасы жағынан бір-біріне ұқсас болғанымен, үстінен орайтын күндіктері әртүрлі болған. Күндіктің өлшемі 7-8 метрден бастап кей өңірде тіптен 40 метрге дейін созылатын бөз матадан оралатын болған. Әйтсе де, оның ортақ өлшемі – 26 метр, өйткені әйел адамның кебіні осы өлшемге сай келеді. Көшпелі халық үшін күндік тұрмысқа қолайлы болған. Мәселен, көш барысында оқыстан біреу жарақат алса, жарасын таңатын байлау ретінде, яки ай-күні жетіп қалған әйел босанып қалса – жөргек, тіптен ажалы жетіп, біреу жазатайым дүние салғанда осы күндікті кебін есебінде іске жаратқан. Күндікті орау формасының да әр өңірде, әр руда ерекшелігі болған, өкінішке қарай, бұл этнографиялық жәдігердің бәрі бірден бүгінге жете қоймады. Біз тек екі-үш түрін ғана қалпына келтіріп, халыққа насихаттап жүрміз, соның бірі – Әулие ата өңіріне тән дулаттардың күндігі. Архивтерде шетелдік фотографтардың қазақ даласына таспалаған суреттері бар. Соның бірінен ат үстінде отырған кимешекті әжейдің суретін байқап қалғанбыз, сипатында – «Әулие ата уезі» делінген екен. Осында ескі суреттерді зерттей жүріп, дулаттардың күндігін қайта қалпына келтірген жайымыз бар. Албан руының кимешектерінің төбелдірілігіне дейін маржандап, түрлі тастармен көмкерілетін болған. Бұл руға тән кимешек түрлері әртүрлі бейне таспаланып, ол мұрағаттар бізге дейін жеткен. Сол нұсқаларға қарап, біз көшірмесін тігіп, насихаттап жүрміз. Орта жүз руларында кимешек және сыртқы орамасы – шылауыш болады, кей өңірде оны «зере жаулық» деп те атайды. Бұл ұғым орта жүздегі керей, найман, арғын, уақ сынды руларға тән. Орта жүздің коңырат сынды кей рулары ұлы жүз тайпаларына жақын өмір сүргендіктен, кимешек үлгісі де ұқсас болған. Орта жүз рулары шылауыш орайтын болғандықтан, кимешектің төбесі қарапайым тігілген, өйткені бұл өңірде төбелдіріктің шашағына моншақ тігіп, оны шылауыштың үстінен киетін болған. Ал кіші жүз руларында кимешекті көбіне жаулық деп атаған. Менің жинағымда бұл жүзге тән екі түрлі кимешек бар – сұлама (сәукелеге ұқсас келген) және адайдың жаулығы. Айта берсең, әр рудың өзіне тән осындай ерекшеліктері көп», – дейді этнодизайнер.
Безендіруінен бөлек, кимешектің пішілу формасынан-ақ оның қай руға тән екенін айқындауға болады. Сондай-ақ кимешектің жақ кестелері, сырулар, таңдай кестесінің саны сияқты майда детальдарына қарап әйелдің шыққан тегі, қоғамдық статусы, әлеуметтік жағдайы жайлы ақпарат алып отырған .Мысалы, кимешекте қос сыру болса – тұрмыста, жалаң сыру болса – жесір әйел дегенді білдірген. Қолөнершінің айтуынша, өкінішке қарай, осыншалық мән-мағынаға ие жәдіргеріміз бүгінгі ұрпаққа барлық сән-салтанатымен жете алған жоқ.
«Бізге дейін көп кимешектің үлгісі жеткен жоқ, өте кеш қимылдадық. 60-70-жылдары кимешек тақырыбын қолға алып, деректі дүние жасап, сол уақыттағы әжелердің айтқанын таспалап, альбом-кітап қылып қалдырған болса, қазіргі зерттеушілер мұншалық қиындық көрмес едік. Тоқсаныншы жылдары кимешек киген әжелердің соңғы буыны дүниеден өтіп кетті. Бұдан кейін жаңа буын, жаңа ұрпақ келді де, кимешектерді шын мәнінде жоғалтып алдық. Қазір кимешектің қалыбын бұзбай сақтап киіп жүрген көбіне Қытай, Моңғолия жеріндегі қазақтар. Ал еліміздің ұлан байтақ жеріндегі әр руға тән алуантүрлі кимешек үлгілерін қайта жаңғырту өте күрделі еңбек. Мұрағаттардағы тарихи суреттерге зер салсақ, кимешектер мен күндіктердің сантүрлілігіне, сән-салтанатына таңырқайсың. Бүгінде солардың үлгілері түгілі, кимешек жайын білетін адам таба алмайсың. Көне суреттерге қарап, кимешектерді соларға ұқсатып жаңғыртып қана амалдап жүрміз», – дейді зерттеуші.
Көрмеде халықаралық ЮНЕСКО сапа белгісінің иегері, этнодизайнер Тілек Сұлтанның шеберлігінен туған ұлттық киімдер дефилесі өтті, оны этнодизайнердің анасы Жібек Әділханқызы бастап шықты. Қолөнерші жиналған қауымға кимешек киюдің философиялық астарын ақтара отырып, оны тағу мен шылауыш ораудың үлгілерін де көрсетті.
Айдана НҰРМҰХАН