Аустралия ұлттық университетінің (ANU) ғалымдары әлемде 2 апта сайын 1 тіл өлетінін анықтады. Салдарынан адамзат мәдени әралуандылықтан айырылып барады. Қауіп аймағындағы тілдердің арасында қазақ тілі бар ма?
Тілдер неге «өледі»?
Аустралия ұлттық университетінің (ANU) ғалымдары өз зерттеуінде адамзат «тілдер жаппай жойылатын» зұлмат заманға кіргенін ашық айтады. Бүгінде 7 мыңдай тілдің 40%-дан астамына түпкілікті тарих еншісінде қалу қаупі төніп тұр. Соңғы 60 жыл ішінде бүкіл әлемде бұрын болған тілдердің 30%-дан астамы бүгінде жоғалғаны атап өтілді.
Бұл процесс бұрын-соңды болмаған алапат қарқын алды. Оған жаһанды жайлаған климаттық күйзеліс, әскери қақтығыстардың өршуі, ақпараттық технологиялардың, жасанды интеллекттің дамуы нәтижесінде жаһанданудың күш алуы және оларды пайдаланушылардың өз тілін тәрк етіп, озық елдердің тіліне көшуі сияқты көптеген фактор ықпал етеді.
ANU ғалымдары тілдердің бір бөлігі табиғи апаттар не соғыс салдарынан лезде өшетініне назар аударды. Мысалы, мұхит деңгейінің көтерілуінен цунами жиілеп, аралдар су астында қалады. Оның құрбан болған тұрғындарымен бірге тілі де тарих қойнауына жол тартады.
– Кейбір тіл біртіндеп құриды. Оларға негізінен әлеуметтік-экономикалық өзгерістер әсер етеді. Мемлекетте жалғыз тіл басым, беделді әрі кең сұранысқа ие болады. Қарым-қатынас жасау, мемлекеттік, басқа қызметтер алу, жұмысқа тұру үшін сол басымдықты тілді меңгеру талап етіледі. Содан ол тіл өзге тілдерді ығыстырады. Жас ұрпақ ана тілін қолданудан аулақтап, тренд-тілге ауысып алады. Азшылық ұлттар төл тілінен айырылады, – делінген аустралиялық ғалымдар зерттеуінде.
Олар мұндай қауіпті құбылыс әлемдегі мәдени мұраға салмақты нұқсан келтіретінін, себебі ана тілінде сөйлеушілер өз ұлтының әдет-ғұрып, салт-дәстүрін, тарихи жадын және бірегей ұлттық дүниетанымын сақтайтынын нұсқайды. Ал өзге отар-тілге көшкендер ол тілдің иелерінен «арпа ішінде бір бидай» болып ерекшеленбеу үшін өз ұлтының құндылықтарынан да бас тартады. Олар ана тілінен ғана емес, өз халқының талай ғасыр ұрпақтан-ұрпаққа табыстаған білімі мен мәдени байлығынан да мәңгілікке қол үзеді. Қазақ мұны «мәңгүрттену» деп атайды.
Ғалымдар қазір тіпті белсенді пайдаланылатын тілдер де алдағы онжылдықтарда жоқ болып кетуі мүмкін екенін ескертті. Кей жағдайда нақты бір тілде сөйлеушілердің абсолютті саны басты рөл атқармайды. Мысалы, Питкэрн аралында жергілікті креол тілінің 100-ге жетпес иесі қалды. Алайда бұл тіл әзірге «осал тілдерге» жатқызылған. Өйткені оның тұрғындары өз дәстүрін қалтқысыз сақтайды, салтын жас ұрпағының санасына сіңіруге мән береді. Дәл осы кезде Үндістанда 50 мыңнан астам өкілі бар дурува тілін БҰҰ «жойылу алдында тұрған тілдер» қатарына енгізді. Оның жас ұрпағының үлкен бөлігі ресми хинди немесе ағылшын тілінде сөйлеуді қалайды. UNESCO сарапшылары тілді сақтауда ең маңыздысы – ол тілді аға ұрпақтың кейінгі ұрпаққа қаншалықты белсенді, дұрыс тапсыра алуында екенін атап өтеді.
Аустралиялық ғалымдар өз зерттеуінде қазіргі заманда, әсіресе Солтүстік және Орталық Америка, Батыс Африка, Солтүстік Аустралия тілдеріне құру қаупі төніп тұрғанын ескертті.
Қазақ тілінің әлемдік мәртебесі бар!
Жер бетінен жоғалу қатеріне ұшыраған тілдердің «қара тізімінде» қазақ тілі жоқ. Жалпы, шетелдік зерттеулерде қазақ тілінде бүгінде 20 миллионнан астам адам сөйлейді деп алынған. Шынында, Ұлттық статбюроның мәліметінше, 2021 жылғы елдегі соңғы халық санағында Қазақстан халқының 77,4 пайызы мемлекеттік тілді еркін меңгергені айқындалды. Ауызша түсінетіндерін қосқанның өзінде 85,5 пайыз болады. Нақты санда бұл 13 768 406 адам.
Алайда статорган соның ішінде тек 8 472 661-і ғана қазақ тілін күнделікті өмірде, жұмыста, отбасында қолданатынын нақтылады. Тиісінше, қазіргі әлемде қазақ тілін сақтап, ұрпаққа ұластыратындар да осылар: он миллионға жетпейтін адам. Тағы 3 426 306 қазақстандық мемлекеттік тілді мүлдем меңгермегенін, қазақша білмейтінін және еш жерде пайдаланбайтынын мәлімдеген. Олай болса, «қазақ тіліне қауіп жоқ екен» деп бейғамдыққа салынуға негіз жоқ.
ЮНЕСКО «Жойылу қаупіне тап болған әлем тілдерінің атласы» (Atlas of the World’s Languages in Danger) аясында 9 өлшемшарт-критерий бойынша дүниежүзіндегі тілдерді 7 топқа бөледі. Қадап айта кеткен жөн: 9 критерий арасындағы бастысы әрі ең маңыздығы – тілдің ұрпақтан-ұрпаққа толыққанды тапсырылуы саналады.
ЮНЕСКО жіктеуі бойынша төрткүл дүниенің әр түкпіріндегі небәрі 36 тіл ғана ең жоғарғы «қауіпсіз» мәртебесіне ие. Бұл тілдерді оның барлық буын-ұрпағы пайдаланады және тілді тапсыру жүйелі жолға қойылған деп есептеледі. Қасиетті қазақ тілі әлемде «қауіпсіз» статусын иеленген!
Қалған мәртебелер «осал», «жойылу қаупі бар», «жойылудың салмақты қатері төнген», «жоғалу алдында тұрған», «өлген» және «жаңғыртылып жатқан» тілдер болып келеді. Мысалы, «осал тіл» статусы Ресейдегі көптеген тілге, сондай-ақ беларус тіліне берілген. РФ ғылым академиясының Тіл білімі институтының мәліметінше, Ресей халықтарының 152 тілінің басым көпшілігі, 138-і жойылу қарсаңында тұр.
АҚШ Жазғы лингвистика институты (Summer Institute of Linguistics немесе SIL) ғалымдарының атақты Ethnologue (2024) әлем тілдері анықтамалығында жариялаған дерегіне жүгінсек, жер-жаһанда бүгінде 8 миллиардтай адам сөйлейтін шамамен 7 164 тіл қалды.
Алайда ғаламшар тұрғындарының 80%-ы – бар-жоғы 75 тілде сөйлейді. Бұл – дүниежүзіндегі барлық тілдің 1%-дайы ғана! 6 500-ден астам тілді әлем халқының небәрі 5%-ы пайдаланады. 204 тілде сөйлей алатын 10-нан аз, 344 тілді білетін 99 адам ғана қалған.
Тілді дамыту – ұлт өмірін ұзарту
Мемлекет басшысы биылғы 3 қаңтарда Ana tili газетінде жарияланған сұхбатында ана тіліміздің болашағы жарқын екеніне еш күмәнданбайтынын жеткізді. Оның сендіруінше, қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде халқымызды ұйыстыру жолында маңызды рөл атқара береді.
– Қазақ тілінің бәсекеге қабілеті және оны үйренуге деген қызығушылық барынша артып келеді. Ең бастысы, қазақ тілін білу сәнге айналды, жастарымыз оны меңгеруге ұмтылатын болды. Мемлекеттік тіл – азаматтардың қызмет бабында өсуіне және табысқа жетуіне жол ашатын маңызды фактор. Бизнес өкілдері маркетинг саласындағы науқандарын қазақ тілінде сөйлейтін тұтынушылардың сұранысына қарай өткізетін болды. Ана тіліміз 2024 жылы әлемде ең кең таралған тілдердің арасында 79-шы орынға тұрақтады, – деді Қ.Тоқаев.
Президенттің пайымдауынша, бұдан да жоғары нәтижеге қол жеткізу үшін ғылым-білім саласындағы инфрақұрылымды жаңғырту, мектептерде, басқа оқу орындарында қазақ тілін үйрету жүйесін жетілдіру, оқытушылардың мәртебесін арттыру мәселесін шешу қажет. Цифрлық технологияларды қолдануға баса мән берген жөн. Өйткені қазақ тілінің алдағы тағдыры, еліміздің жаһандық бәсекеге қабілеті көбіне осыған байланысты болады.
коллаж: Елдар ҚАБА
Осы орайда мәселен, қазақ тілінің KazLLM атты цифрлы тіл моделінің алғашқы нұсқасы жасалды. Бұл – қазақ тілінде ойлап, сараптама жасап, қазақша сөйлесе алатын жасанды интеллект. Мемлекет басшысы осы бағыттағы жұмыстар жалғаса беретінін нықтады.
2023 жылғы 12 желтоқсанда Ұлыбританияда Oxford Qazaq Dictionary сөздігінің алғашқы басылымының тұсауы кесілді. Сөздік негізінде қазақ тілі Oxford Global Languages платформасына еніп, жаһандық лингвистикалық қоғамдастықтың бір бөлігіне айналмақ.
Шығармашыл жастар және креативті индустрия да мемлекеттік тілді ілгерілету ісіне пайдасын тигізе алады. Бір Димаштың дарыны арқасында әлемде әуезді қазақ тілін мыңдаған адам үйрене бастады. Үкімет қазақ тілінің тынысын кеңейту, танымал ету шаралары мен бастамаларын әдебиет, музыка, кино, сериал және компьютер ойындары арқылы да өрістетуге тиіс. Оның озық үлгілері әлемде, түркі тілдес елдер арасында жеткілікті.
Қазақ тілін әлемде ілгерілету шараларына тоқтала кетелік. Тіл комитеті ұсынған дерекке жүгінсек, Болгарияның Әулие Климент Охридски атындағы София университетінде Қазақ тілі мен мәдениетін зерделеу орталығы 2014 жылдан бері ресми түрде жұмыс істейді. София техникалық университетінде «Абай» мәдени және танымдық орталығы ашылды. Қазақ тілі мен мәдениетін зерделеу орталығында профессор Баян Райханова шетелдік студенттерге қазақ тілін тұрақты оқытады.
АҚШ-тағы «Абай» орталығының виртуалды негіздегі қызметіне қосымша ретінде Джордж Вашингтон университетінде ашылған қазақ кабинеті қазақ тіліндегі көркем әдебиеттермен, кәдесыйлармен толықтырылды. Ереван мемлекеттік университетінің қазақ тарихын, мәдениеті мен тілін зерттеуге үлес қосып жүргені айтылды.
Мажарстандағы Лакителек университетінде қазақ тілінің жазғы курстары 2008 жылдан бері ұйымдастырылып келеді. 2023 жылы Абай орталығы мен қазақ диаспорасының жетекшісі Оңғайша Мандоки мен Айдана Смағұл ұстаздық ететін қазақ тілінің курсына 13 венгр оқушысы қатысты.
Олқылық жойылса, жағдай оңалады
Еліміздің өз ішінде тілді дамыту шараларын үдеткен жөн. Бұл тұрғыда біраз олқылық бар. Мысалы, Ғылым және жоғары білім министрлігінің Тіл саясаты комитеті Қазақстанда шенеуніктердің үлкен бөлігі мемлекеттік тілді білмейтінін әшкереледі. Салдарынан олар орысшаға шорқақ қазақтілділерге лайықты деңгейде мемлекеттік қызмет көрсете алмайды.
«Қазақстанда тіл саясатын дамытудың 2023–2029 жылдарға арналған тұжырымдамасының» жоспарына сәйкес (2-нысаналы индикатор), мемлекеттік қызметтер ұсынатын ұйымдардың, ұлттық компаниялардың қызметкерлері арасында «ҚАЗТЕСТ» жүйесі бойынша мемлекеттік тілді В1 деңгейінде меңгергенінің үлесі былтыр 37%-ға жетуге тиіс еді.
– Диагностикалық және сертификаттық тестілеу нәтижесі бойынша 2 727 мемлекеттік қызметті ұсынатын ұйымдар қызметкерлерінің 30%-ы ғана мемлекеттік тілді орта (В1) деңгейде меңгергенін көрсетті, – деп хабарлады Тіл сая-саты комитеті.
Ұлттық компаниялар мен холдингтерді қоспағанда, тек мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік тілді меңгеруі де жоғары емес көрінеді. Комитет дерегінше, «ҚАЗТЕСТ» жүйесі арқылы 12 067 мемлекеттік қызметші диагностикалық, сертификаттық тестілеуден өтті. Тестілеу нәтижесінде 4 223 мемлекеттік қызметші (35%-ы) ғана мемлекеттік тілді ортадан жоғары (В2) деңгейде меңгергені белгілі болды.
Тіл жанашырлары мемлекеттік тілге деген құрметсіздікті көшелердегі маңдайшалардан да көруге болатынын айтып жүр. Басқа түгіл ірі қалалардың өзінде ұйымдар, дүкендер атаулары, маңдайшалары және басқа ақпараты кейде бір ғана орыс тілінде жазылатыны кездес-еді.
Бұл ретте халықтың шағымына үн қатқан әкімдіктер бизнес нысандарына мемлекеттік тілдегі ақпаратты да қосу немесе қазақтілді нұсқасындағы өрескел қатені түзету туралы хабарлама жібереді. Тіл саясаты комитетінің дерегінше, жергілікті атқарушы органдар бір жыл ішінде сыртқы көрнекі ақпаратты орфографиялық нормаға сәйкестендіру үшін 43 557 объекті бойынша ескерту жасады. 33 344 объект не 76,5%-ы ғана сәйкестендірілді.
Тіл комитетінің дерегінше, те-гін тіл оқыту орталықтарының саны 2022 жылғы 111-ден 2023 жылы 114-ке дейін өсті. Алайда олар енді тек мемлекеттік тілді ғана емес, сондай-ақ орыс тілін де оқытады. Бір жыл ішінде қазақ тілі курсынан жалпы саны 52 507 адам өтіпті.
Мемлекеттік телеарналарда мемлекеттік тілде көрсетілетін телебағдарламалардың үлесі бүгінде 79%-ды құрайды. Қазақстанда өткізілетін ресми шараларда қазақ тілінің қолданылу үлесі 52% болды.
Президент жаңа қатер-сынақтарға төтеп беру үшін, ең алдымен, ұлттық құндылықтарды қорғай білуі керегін айтты. Бұл құндылықтардың ең бір асылы, ардақтысы – ана тіліміз. Ұлттың тұғыры, ұрпақтың ғұмыры саналатын тілімізді дамыту ұлтымызды сақтап, қазақ елін келесі ғасырларға аман-есен жеткізудің бір кепілі.
Айхан ШӘРІП