Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бизнес өкілдерімен өткен арнайы кездесуде Қосымша құн салығының өсуіне танытылып жатқан қарсылықты ескеріп, Үкіметке оны жан-жақты саралап, 20 пайыздан төмен шегін ұсынуды тапсырды.
Шығыс азаймай, кіріс көбеймейді
632
оқылды

Ел басшысы мемлекет пен әрбір азамат үшін кез келген маңызды шешімдер біржақты емес, әрда­йым бизнеспен, сарапшылар және депутаттармен талқыланғаннан кейін қабылдануы керегін ескертті. Себебі тек бір тараптан қабылданған шешімдердің соңы қоғамдық дауға ұласып жатыр. Халықты да түсінуге болады. Тірнектеп тапқан-таянғанына тоя жеп жүргені шамалы болғандықтан, ешбір нәрсе қымбаттамаса екен дейді. Табысты салық пен инфляция «жемеу» керек. Одан да экономикалық даму шараларын жүзеге асырған әлдеқайда тиімді болар еді.

Экономиканы әртараптандыру мен макроэкономикалық саясатты ұстану үшін алдымен осы екі ұғымды терең түсініп алу керек. Президент бағалағандай, кей экономистердің біліктілігінің төмендігі ел экономикасының баяу дамуына әсер етіп жатыр. Бұл ненің салдары? Кезінде көштен қалмайық деп жөн-жосықсыз экономика мен заң­герлік мамандықтарды жаппай оқудың кесірі. Әлбетте, мықты экономистер жоқ та емес және көп те емес. Алайда олардың көбі мемлекеттік қызметтен шет жүр. Ел дамуы үшін өз ойлары мен ұсы­ныстарын қанша айтса да ескеріліп жатқаны шамалы. Егер Үкімет ел ішіндегі сарапшы экономистердің ақылын пайдаланса, нұр үстіне нұр болар еді. Солай болмағандықтан макроэкономикалық саясат пен эконо­миканы әртараптандыруды дұрыстап іске асыра алмай келеміз. 

Қазіргі құн салығына байланысты ұс­­таным халықтың сатып алу қабілетін тө­мендетіп, тауар өндірушілер мен сату­шылардың саудасын «өлтіруге» әкеп соғады. Бұл – бір. Екіншіден, жоғары салық мөл­шерлемесінен табысын жа­сыратын көлеңкелі бизнес көбейеді. Қа­зірдің өзінде банктік 100 аударымды ба­қылау басталады дегелі қолма-қол ақ­шамен айырбас жасауға жұртшылық өз еріктерімен көшіп жатыр. Ал қолма-қол айналымды үнемі бақылау мүмкін емес. Сол сияқты айыппұл мен са­лық түрлерінен қаймыққандар бизнестерін жаппай жауып тастауда. Президент елімізде неғұрлым кәсіпкерлер көбейсе, соғұрлым салық тө­леушілердің көбейетінін айтты емес пе!? Мұны бизнестің дамуы мен ха­лықтың жай­лы өмір сүруіне қолайлы салық сая­сатын жүргізу деп түсінген жөн. 

Бюджетті салық есебінен толтырғанымен, бәрібір шығыс азаймай, кіріс көбеймейді. Шығынды азайту керек. Ал кіріс көзін салық арқылы емес, салық төлейтін кә­сіпкерлікті көбейту арқылы арттыру қажет. 

Әлемде дамылсыз дамып жатқан мем­лекеттер көп. Көш басында Қытай мен Үндістан тұр. Екі елдің халқы миллиардтан асса да, бәріне тамақ пен жұмыс тауып беріп, әлеуметтік және экономикалық мә­селелерін оң шешіп келеді. Қытай сияқты Үндістанның да шығармайтыны жоқ. Адамзатқа не керектің бәрін жарысып шығарып жатыр. 

Мәселен, Қытай ел экономикасын кө­теру үшін азаматтарына 1 пайыз көлемінде несие беріп, бәрінің бизнеспен айналысуына жағдай жасаған. Соның арқасында Қытайдың тауар өндірушілік қабілеті артып, әлемдік рейтингте ішкі жалпы өнімнің 18 пайызын құрайтын дәреже жетіп, жетекші елдердің біріне айналды. 

Ал бізде банктердің өсімі өте жоғары. Сондықтан да шағын кәсіпкерлік ортаға, орта кәсіпкерлік ірі бизнеске жете алмай жүр. Қосымша құн салығын өсіру де нарықта тек монополистерді қалдырып, қалғанын «жалмайды». Президенттің екінші деңгейлі банктерде қозғалыссыз жатқан активтерді бизнестің игілігіне пайдалануға бұру жайлы тапсырмасы да орындалмай келеді. Егер ауыл шаруа­шы­лығын қолдауда «Агробанкті» ашып, былайғы салалар бойынша халыққа төмен пайызды несие берілсе, бәрі оңалатын еді. Ауылдарды аралаған сайын кәсіппен айналысуға арзан несие сұрайтындардың қарасы қалыңдап жатыр. Бұл – қуантарлық жағдай. Аза­маттардың кәсіпкерлікке ынтасын арттырған «Ауыл аманаты» жобасы десек, әсте жа­ңылыспаймыз. Ал оның қар­жысы жұрттың бәрін жарылқауға жетпей жатыр. Сондықтан өзге де төмен пайызды несие беріп, жұрттың жобаларын қаржылай қолдау қажет. Осы тетіктерді қалыптас­тырмай, біржақты салық салумен бюджеттің байып кетпейтінін түсіну керек. 

Мемлекет басшысы Үкіметтің ке­ңей­тілген отырысында экономикаға инвес­тиция тартудың маңыздылығына тоқталды. Былтыр 180 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, өңдеу ісінде ілгерілеу пайда болса, жалғастыру заңдылық қой. Бізде теміржол желілерінің біразы жекеменшікке өтіп кеткендіктен кей қалаларға инвесторларды тарту қиынға соғып жатыр. Сол үшін ең алдымен қай са­ла мен бағытқа болсын апаратын жолдарды жөндеу керек. Инфрақұрылым реттелмей, ешкім бизнеске беттемейді. Президент бастамасымен құрылған Инвестиция штабы бюрократиялық кедергілер мен құқықтық қарама-қайшылықтардың жойылып, кейбір жобаларды жылдамырақ жүзеге асыруға жол ашқан. Үкіметтің алдында тек «же­келеген» проблемаларды емес, елдегі тұтас инвестициялық ахуалды жақсарту міндеті тұр. Себебі инвестициялық жо­ба­ларды әзірлеу барысында ведомствоаралық үй­лестіруде кешеуілдететін әрекеттер кедергі болуда. Президент мұны мемлекеттік қыз­метшілердің құлықсыздығы және жауап­кер­шілік алудан тайсалуы деп бағалады. Инвесторларды тартқанда да облыстардың жер көлеміне қарау керек. Халқы тығыз қоныстанған, жайылым тапшы ауылдардың айналасынан жер көлемін қажет ететін ин­вестициялық жобаларды жүзеге асырмау керек. Өйткені соңы дауға ұласып жатқан жайы бар. Ауыл адамдарының қаупі жайылымсыз қалудан бұрын, инвесторлар жұмыс істеп кеткен жерге шөп шықпай қалу қаупінен қорқады. Сондықтан жер көлемін көптеп керек етпейтін жобаларды жүзеге асыру қажет. 

Мысалы, Еуропа, Қытай, АҚШ, Израиль сияқты елдерде жалпағынан емес, тігінен өсетін, мейлінше ат шаптырым аумақты қажет етпейтін ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіруге ден қойып жатыр. Екіншіден, қолда бар мал немесе егістіктен алған өнімді жергілікті жерде өңдеуді қолға алу қажет.

Соңғы отыз жылдан бері қоқыс өңдейтін зауыттарды іске қоса алмай келеміз. Ал басқа елдер пластик құтыдан жол салып, па­кеттерді кленкаға қайта айналдырып сатып жатыр. Адамға керекті ұсақ-түйектің бәрін Қытай мен Үндістан шығарып, шағын және орта бизнесті дамытып та эконо­микасын көтеруде. Сондықтан бізге де аса қымбат ірі жобалармен қатар, дамыған елдердің орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту үрдісін үлгі ететін уақыт жетті. 

Президент бюджет тапшылығын ин­вестициялық жобаларды іске асырып, табыс табу арқылы толтыру жолдарын атап өтті. Қалаға адамдар ауылдан екі қолға бір күрек таппағандықтан көшеді. Қаланың өзінде жұмыс аз, пәтер ақысы қымбат боп қиналып жүрген жандар аз емес. Зауыт, фабрика, цехтарды бірінші кезекте ауылдарда ашқан абзал. 

Президент еліміздің сирек кездесетін металл кенішін, оның ішінде литийді өндіру мен өңдеу әлеуетін көтеріп, салаға инвестиция мен озық технологияларды тартуды, бұл істе шетелдік және отандық бизнесмендерді қолдауға шақырды. Өзіміз жайбарақат жүргенде Қазақстан нарығына геологиялық барлаумен айналысатын ірі шетелдік компаниялар келіп үлгерді. Мемлекет басшысының айтуынша, жер қойнауын пайдалану құқығын ашық әрі қарапайым тәртіппен бөлетін Бірыңғай платформа іске қосылған. Енді оның заң­намалық негізін Парламент сессиясының соңына дейін аяқтау керек. Президент өзі­нің жер қойнауын пайдалану саласындағы реформасының ешбір кедергіге қарамастан жалғасатынын кесіп айтты.

Қазіргі қабылданып жатқан шаралардың салқыны ішкі тұрақтылыққа тимеуге тиіс. Отандық өндірушілер өсіп-өнсін десек, өлтірместің амалын қарастыру қажет. Онсыз да шықпа жаным шықпамен өлместің күнін кешіп жатқан халық тарықпаса екен. Елдің есебінен көгерген мемлекеттен көгермегені тарихта көп болған. 0,13 пайыздық Қосымша құн салығымен әлемде алғашқы бестікке кірген Қытайға қарап тамсанғанып жүргенде, олар елімізге келіп мақта егіп екі есе өнім алып жатыр. Оларда 1 пайыздық несие алып, байымай қалмаған халқынан иге­рілмеген жер қалмаған. Оған себеп ірілі-ұсақты бизнесті түрлі салықтан аман сақ­тағаны екен. 

Президент Қосымша құн салығының сараланған мөлшерлемесі бюджетті уақытылы және жеткілікті түрде толықтыратын мем­лекеттің фискалдық мүдделері мен мұқ­таж­дықтарды қолдау, сондай-ақ азаматтардың әртүрлі санаттарының төлем қабілеттілігін қолдайтын әлеуметтік міндеттемелерін, бизнес өкілдері үшін әсер арасындағы тең­герімді қамтасыз ететін экономикалық мүдделерін ескеру керектігін айтты. Қосымша құн салығы бойынша қоғамдық талқылау ашық әрі жариялы өтуге тиіс. Өйткені бізде науқаншылдыққа жол беріп, тек белгілі бір орталарда сол іске еш қатысы жоқ адамдармен талай талқылау өтіп кетіп, соңы тыныш аяқталмаған жағдайлар да бар. Салық саясаты экономикалық құл­дырауға, бизнестің күйреуіне, бұқараның кедейленуіне әсер етпеуі тиіс. Әлемде алдымен бәрін дамытып, халықтың тұрмыс-халін жақсартып алып, салық жүйесін ешкімнің қалтасы мен жүйкесі жұқар­майтындай етіп қалыптастырып, берекелі тірлік кешіп жатқан мемлекеттер бар емес пе? Халықтың бәрі кәсіппен айналысып, елдің тауар өндіру әлеуетін арттырған кезде, ол жүйе өзі-ақ қалыптасады. Сондықтан қазір салық пен айыппұлмен титықтайтын кезең емес.

Қайрат БАЛАБИЕВ,

Парламент Мәжілісінің депутаты