2016 жылдан 2019 жылға дейін Білім және ғылым министрлігін Ерлан Сағадиев басқарғанын білетін шығарсыздар. Сол уақытта көп қазақты алаңдатқан, көп қазақтың жүрегін ауыртқан үлкен бір мәселе туындады. Ол – үш тұғырлы тіл саясаты. Баспасөз мінберінен «Үш тілді оқыту – заман талабы» деген пікірлер де айтылып, көлемді мақалалар жарық көрді. Сол кезде жастардың тілге қатысты көзқарасын, тілдік ұстанымын зерттеген зерттеушілер де болды. Сондай ғалымдардың бірі – әлеуметтанушы, Астана халықаралық университетінің оқытушысы Айдар Хамит. Сарапшының сөзінше, қазір тілдік ұстанымға экономикалық факторлар да ықпал етеді. Өйткені жастардан «Қай тілді үйренгіңіз келеді?» деп сұраса, көбі бірінші кезекте ағылшын тілін атайды. Зерттеуші мұның себебін тілдің халықаралық деңгейде сұранысқа ие әрі ол арқылы мүмкіндік көп екенімен байланыстырады. Осы жолғы сұхбатымызда әлеуметтанушымен жастардың тілдік ұстанымы, қазақ тіліне қатысты көзқарасы, «үштілділіктің» себебі мен салдарына қатысты әңгімелестік. Ендеше сұхбатымызды мәртебелі оқырмандарымыздың назарына зор ықыласпен ұсынамыз!
– Сіздің зерттеу тақырыбыңыз – жастардың әлеуметтік-тілдік ұстанымы. Жалпы бұл тақырыпты неге таңдадыңыз? Зерттеуші ретінде сізді не қызықтырды?
– 2016 жылы елімізде үштілділік реформасы басталды. Ол кезде мен «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығында қызмет етіп жүрген едім. Білім беру саласындағы бұл өзгерістер сол кездегі Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиевтің бастамасымен жүзеге аса бастады. Дегенмен үштілділік саясаты – бұған дейін де талқыланып келген мәселе. Бастама алғаш рет 2000-2010 жылдары экс-президенттің бастамасымен көтерілген «Үш тұғырлы тіл» саясатының жалғасы еді. Алайда 2016 жылғы реформа қоғамда үлкен пікірталас тудырды. Әсіресе қазақтілді интеллигенция мен жалпы қазақтілді аудитория тарапынан қарсылық күшейді. Оған қоса орыстілді қауымның арасында да бұл реформаға сенімсіздікпен қарағандар аз болған жоқ. Ақпараттық кеңістікте түрлі мақалалар, әлеуметтік желідегі жазбалар арқылы бастамаға наразылық білдірген жан көп болды. Қолдаушылар негізінен мемлекеттік мекемелер мен білім беру саласының өкілдері еді. Егер жалпы қоғамдық пікірді саралайтын болсақ, сол кезеңде үштілділік реформасына қарсылық басым болғанын көруге болады. Сөз жоқ, қазақ тілінің мәртебесі мен мемлекеттік тіл ретіндегі статусы – әрқашан өзекті мәселе. Мені осы реформаның болашақтағы нәтижесі қызықтырды. Келесі ұрпақ, әсіресе 5-10 жылдан кейінгі жастардың тілдік ұстанымы қалай өзгереді? Бұл реформа қазақ тілінің дамуына қандай ықпал етеді? Міне, мені осы сұрақтар ерекше толғандырды.
Осы қызығушылықтың нәтижесінде, ғылымдағы жолымды жалғастырып, докторантураға түсуге шешім қабылдадым. Бұл 2018 жылы еді. Бұған дейін магистрлік диссертациям басқа тақырыпқа арналса да, ол да жастар мәселесіне қатысты болған. «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығында қызмет еткендіктен, менің негізгі зерттеу нысаным – жастар және олардың әлеуметтік-мәдени үдерісі. Бұл салада жасалған зерттеулердің аз екенін байқадым. Әрине, лингвистика тіл саясатын зерттейді, бірақ бұл – пәнаралық сала. Зерттеуім ұлттық бірегейлік, идентификация дейміз, яғни «identity» мәселелерін де қамтиды. Бұл тұрғыда Хантингтон теориясына сүйенсек, әр адам өмір бойы өзінің кім екенін, қай ұлтқа, қандай мәдениетке жататынын анықтауға ұмтылады. Бұл – философиялық әрі әлеуметтік маңызды сұрақ. Сонымен қатар әлеуметтік лингвистика саласында да тілдік ұстаным зерттеледі. Жастардың тілдік ұстанымы қалай өзгереді? Олар қай бағытта дамиды? Бұл – болашақтың ең маңызды сұрақтарының бірі. Аға буын өкілдері тіл саясатын басқа қырынан зерттеп, көбіне отансүйгіштік, миграциялық процестер мен қандастар мәселесіне көңіл бөледі. Ал жастардың тілдік таңдауын зерттеу – қазіргі заманның өзекті мәселесі. Бұл бағытта терең зерттеулер жүргізу қажет.
– Жалпы «тілдік ұстаным» ұғымын қалай түсінеміз? Бұл адамның қай тілде немесе қалай сөйлейтінін білдіре ме, әлде одан да тереңірек дүние ме?
– Теориялық тұрғыдан алғанда, тілдік ұстаным – адамның жүріс-тұрысын, қоғамдағы әлеуметтік нормаларды айқындайтын ұғым. Оған, мысалы, адамның негізгі құндылықтарын жатқызуға болады. Қазіргі жастардың құндылықтарына келсек, олардың арасында ұлттық құндылықтар, отбасылық және туыстық қарым-қатынастар маңызды орын алады. Біздің қоғам үшін де басты құндылықтардың бірі – отбасылық және туыстық байланыстар.
Жасөспірім кезеңде адам түрлі әсерді бастан кешеді. Өмірде ата-ана, жақындар, туған-туыстар – бәрі де жастар үшін маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар білім алу, денсаулық сақтау, өзін-өзі дамыту сияқты факторлар да олардың тілдік ұстанымына ықпал етеді. Жалпы алғанда, ұстаным – адамның құндылықтары мен қоғамдағы нормалар негізінде қалыптасатын категория. Ал әлеуметтік-тілдік ұстанымдар – адамның белгілі бір тілді таңдауына, сол тілде сөйлеуіне және қалыптасуына ықпал ететін факторлардың жиынтығы.
Әлеуметтік тілдік-ұстанымдардың қалыптасуына ықпал ететін институт – білім беру жүйесі
Бала жастайынан қандай ортада өссе, оның тілі де соған қарай қалыптасады. Отбасы, білім беру жүйесі, қоршаған орта – барлығы да оның тұлға болып жетілуіне ықпал етеді. Мектеп пен университетті аяқтағаннан кейін де адамға әсер еткен түрлі факторлар оның тілдік ұстанымын анықтайды. Егер бала отбасында тек қазақша сөйлесе, оның тілдік ұстанымы ана тіліне басымдық беруі мүмкін. Бірақ білім беру жүйесі мен кәсіби ортадағы жағдайға байланысты да ол орыс немесе басқа тілдерге бейімделіп кетуі ықтимал.
Әлеуметтік тілдік-ұстанымдардың қалыптасуына ең көп ықпал ететін институттардың бірі – білім беру жүйесі. 2016 жылы елімізде үштілділік реформасы басталғанда, балабақша мен бастауыш сыныптардан бастап үш тілді қатар енгізу мәселесі көтерілді. Үш тілді қатар оқыту баланың тілі енді қалыптасып жатқан кезде оның дамуына белгілі бір қиындықтар туғызуы мүмкін. Әлемдік тәжірибеде дәл осы жастан бастап үш тілді оқыту әдісі кең таралмаған. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, үштілділік саясаты әр елде әртүрлі жағдайларға байланысты енгізілді. Мен зерттеген мысалдардың ішінде Сингапур, Жапония және Финляндия бар. Бірақ бұл елдерде үштілділік бірден балабақшадан басталған жоқ. Керісінше, ұлттық негіздерді толық меңгергеннен кейін ғана қосымша тілдерді оқытуға басымдық берілді.
Мысалы, Жапонияда үштілді оқыту жүйесі 5-7-сыныптардан бастап енгізілді. Қазақстанда да бұған дейін осындай тәжірибе болған. Финляндияда үштілділік саясаты тарихи факторлармен байланысты болды. Олардың негізгі мақсаты – фин тілінің дамуын қамтамасыз ету мен көрші елдердің ықпалындағы швед тілін ығыстыру. Кейбір аймақтарда швед тілі басым болғандықтан, мемлекет тілді сақтау мақсатында арнаулы реформа жүргізді. Біздің елдегі үштілділік саясатының басты мақсаты – жаһандық интеграцияға бейімделу, ағылшын тілін меңгеру еді. Дегенмен осы реформаның жүзеге асырылуы қазақтілді интеллигенция мен жалпы қазақтілді аудитория арасында қатты алаңдаушылық туғызды. Олар қазақ тілінің мәртебесі төмендеп, күнделікті өмірде, қоғамдық үдерісте қолданылу аясы тарылып, орыс және ағылшын тілдері басымдыққа ие бола ма деген қауіпті ойлады.
– Қазақстанда қазақ тілінің мәртебесі жайлы көп айтылады. Бірақ сіздің зерттеуіңізге сүйенсек, жастардың ана тіліне деген көзқарасын қалай бағалауға болады? Біздің елдің жас азаматтары тілді тек қажеттілік деп ұға ма, әлде шын мәніндегі ұлттық құндылық деп ұға ма?
– Сұрағыңыз орынды. Бұл сұраққа нақты жауап беру үшін қазақ жастарының тілдік ұстанымын зерттедім. Зерттеу нысаны ретінде негізінен қазақ мектептерін бітірген жастар алынды. Соңғы 30 жыл ішінде білім беру жүйесі айтарлықтай жетістіктерге жетті. 90-жылдары қазақ мектептерінің саны артты, нәтижесінде жаңа буын қазақ тілінде білім алды. Бірақ олардың көбі кәсіби деңгейде ана тілін қолданатындай мүмкіндікке ие болмады. Демек мектеп пен университетті қазақ тілінде тәмамдаған жастардың еңбек нарығында қазақ тілінің тек шектеулі қолданылуына байланысты орыс тіліне қайта бейімделуге мәжбүр болды.
Бұған дейін статистикалық мәліметтерде Қазақстан халқының 90%-ы орыс тілін түсінеді әрі қолданады деген дерек болған. Десе де соңғы жылдары бұл көрсеткіш 80%-ға дейін төмендеді, керісінше қазақ тілін меңгергендердің саны артып келеді. Жастардың тілдік ұстанымы көбіне демографиялық өзгерістерге байланысты. 90-жылдардан бастап этнодемографиялық жағдай қатты өзгеріске ұшырады. Бұған өзге ұлт өкілдерінің тарихи отандарына көшуі және өзіміздің қандастардың елге оралуы тілдік ахуалға ықпал етті. Дегенмен бұл өзгерістер тілдік жағдайды түбегейлі өзгерте қойған жоқ. Өйткені тілдік ұстанымға әсер ететін негізгі ықпалды фактор – білім беру жүйесі.
Әрине, қазақ мектептері соңғы онжылдықта өз міндетін орындап келеді. Бірақ кәсіби деңгейде, әсіресе университеттен кейін, қазақ тілінің қолданылу аясы әлі де шектеулі. Мысалы, заң саласын алайық. Сот процесі, банк және қаржы операциясы сияқты салаларда қазақ тілі әлі де кеңінен қолданылмайды. Дегенмен техникалық және технологиялық бағыттарда қазақ тілінің даму қарқыны байқалады. Жаңа сөз арасында айтқанымдай, үштілділік саясатының мақсаты мен оның жүзеге асырылу тәсілі әр елде әртүрлі. Қазақстан жағдайында бұл саясатты ұлттық негіздерді толық қалыптастырғаннан кейін ғана енгізу қажет екені байқалады. Сонымен қатар қазақ тілінің мәртебесін сақтау үшін оның барлық салада, соның ішінде кәсіби ортада қолданылуын қамтамасыз ету маңызды.
– Бұдан бөлек тағы қандай мәселе бар?
– Қазіргі уақытта көптілділік саясатын жүзеге асыруда бірнеше маңызды мәселе бар. Біріншіден, мамандар тапшылығы. Екіншіден, оқулықтар мен ғылыми еңбектердің жетіспеушілігі. Біз мамандарды даярлау кезінде негізінен орыс немесе ағылшын тіліндегі оқу материалдарына сүйенеміз. Себебі бұл салаларда отандық зерттеулер аз, ал ғылыми еңбектердің 90%-ы орыс тілінде жазылады. Сондықтан ғылыми интеллигенцияның және технологиялық дамудың рөлі бұл мәселеде аса маңызды.
Көп тіл білетін адамға еңбек нарығында мүмкіндік те көп
Тілдік процестерге экономикалық факторлар да ықпал етеді. Мысалы, жастардан «Қай тілді үйренгіңіз келеді?» деп сұрасақ, көбі бірінші кезекте ағылшын тілін атайды. Өйткені бұл тіл халықаралық деңгейде сұранысқа ие әрі ол арқылы мүмкіндік көп. Егер адам тек бір тілді меңгерсе, оның ақпараттық кеңістігі шектеулі болып қалады. Қазақстанның кейбір аймағында қазақтілді орта қалыптасқан, бірақ ондай өңірлерде экономикалық даму көрсеткіштері салыстырмалы түрде төмен болуы мүмкін. Көптілділік саясаты дұрыс бағытта жүргізілуі керек, бірақ қазақ тілінің дамуын да ұмытпау қажет. Көп тіл білетін адамның еңбек нарығындағы мүмкіндіктері де көп, жалақысы да жоғары болады. Бұл да – жастардың тілдік ұстанымына ықпал ететін маңызды факторлардың бірі.
– Зерттеу барысында қазақ тіліне деген жастардың көзқарасын анықтау үшін қандай әдістерді қолдандыңыз? Зерттеу кезінде сізді таңғалдырған немесе күтпеген болжамдар болды ма?
– Жастардың қазақ тіліне деген көзқарасын анықтау мақсатында сауалнама, сұхбат және топтық талқылау әдістері қолданылды. Зерттеу барысында мені таңғалдырған жайттардың бірі – жастардың бір бөлігі балаларын қазақ мектебіне беруге аса құлшыныс танытпауы. «Балаңызды қай мектепке бересіз?» деген сұраққа кейбір жастар «орыс мектебіне береміз» деп жауап берді. Ең қызығы – бұлар таза қазақтар, соның ішінде қазақтілді қазақтар. Себебін сұрағанымда: «Өзіміз кезінде орыс тілін білмегендіктен біраз қиналдық, балаларымыз мұндай қиындық көрмесін» деген пікірлер айтады. Бұны көптілділік саясатының ықпалын көрсететін үрдіс деп түсінуге болады. Қазақстанның батыс өңірлерінде, әсіресе мұнай-газ кластері дамыған аймақтарда, шет тілге деген сұраныс жоғары. Өйткені бұл өндірістік орталарда қазақ тілінен бөлек, орыс және ағылшын тілдері де кеңінен қолданылады. Ал өңірлер туралы айтсақ, Қазақстанның әр өңірінде тілдік жағдай әртүрлі. Мәселен, батыс өңірлерді айтайын. Атырау облысында тілді меңгеру өндірістік қажеттілікке байланысты да болады. Мұнай-газ саласы дамыған өңірде жастардың ағылшын тілін білуге деген сұранысы жоғары. Сөйте тұра, жергілікті тұрғындар ана тілін, дәстүрін берік сақтаған. Оралда да этнодемографиялық жағдай ұқсас. Қазақтардың үлесі басым, қоғамдық орындарда қазақтар қазақша, орыстар орысша сөйлейді. Бірақ елордада бұл үрдіс сәл басқаша: орыстар да, қазақтар да орыс тілінде сөйлеуге тырысады. Бірақ бір ескеретін жайт, жастар қазақ тілінің дамуына үлкен үмітпен қарайды дер едім. Зерттеу аясында ұққаным, көптілділік саясаты тиімді жүргізілген жағдайда, ол жастардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Бірақ қазақ тілінің мәртебесін төмендетпей, оның барлық салада қолданылуын қамтамасыз ету басты міндеттердің бірі болып қала береді.
Үштілділікті енгізудің нақты механизмі жоқ
Шыны керек, біраз жас үштілділік саясатын қабылдайды, бірақ оның нақты қалай жүзеге асырылуы керек екеніне қатысты айқын көзқарасы қалыптаспаған. Бұл мәселені тереңірек зерттегенде, көпшілік үштілділіктің қажет екенін мойындағанымен, оны енгізудің нақты механизмдері туралы ортақ пікір жоқ екенін байқадым. Білім беру жүйесінде көптілділік орысшалап айтқанда, «полиязычие» концепциясы негізінде оқытылады. Әсіресе қазір элиталық және жекеменшік мектептерде үш тілді оқыту белсенді түрде жүргізіліп жатыр. Бірақ қарапайым мектептерде бұл үрдіс әртүрлі деңгейде іске асады.
Сауалнама нәтижелері көрсеткендей, қазіргі жастардың прагматикалық көзқарасы басым. Олар қай тіл өзіне көбірек мүмкіндік береді, соған қарай таңдау жасайды. Жеке пікірімді айтсам, қазақ тіліне жанашырлық танытқаныммен, кейбір салаларда әлі де орыс және ағылшын тілдерін сақтап, дамыту қажет болып тұрғанын мойындаймын. Себебі халықаралық әрі экономикалық қатынастарда бұл тілдер әлі де маңызды рөл атқарады. Қазақстан экономикасының 80%-ы Ресеймен тығыз байланысты болғандықтан, орыс тілі кәсіби қарым-қатынаста әлі де қажет.
– Көптілділік жайлы айтқанда, тек осы қазақ, орыс, ағылшын тілдері сөз болады. Бірақ жастардың арасында басқа тілдерге де қызығушылық танытатындар бар шығар? Мысалы, қытай, түрік, корей тілін үйрену сәнге айналған сияқты. Бұл нені білдіреді?
– Менің бастапқы гипотезам бойынша, Қытаймен экономикалық байланыстың күшеюіне байланысты жастар қытай тіліне қызығушылық танытады деп ойладым. Дегенмен зерттеу нәтижесі бұл болжамды растамады. Жастар арасында қытай тілін үйренуге деген сұраныс өте төмен. Керісінше түрік тіліне деген қызығушылық артып келеді. Бұл үрдіс, әсіресе, қыздар арасында байқалады. Олар түрік тілін білу арқылы Түркияға барып, білім алу, саяхаттау немесе сол елде жұмыс істеу мүмкіндігін қарастырады. Оның үстіне, түрік тілі түркі тілдес тіл болғандықтан, үйренуге де оңайырақ. Сонымен қатар, корей тіліне деген қызығушылықтың артуы да байқалады. Бұл, ең алдымен, корей мәдениетінің, K-pop және корей дорамаларының танымал болуымен байланысты. Жастар корей мәдениеті арқылы тіл үйренуге деген қызығушылығын арттырып отыр. Көптілділік саясаты жастар арасында әртүрлі қабылданады. Бір жағынан, олар қазақ тілінің мәртебесін көтеруге мүдделі болса, екінші жағынан, халықаралық мүмкіндіктерді кеңейту үшін ағылшын және орыс тілдерін үйренуге тырысады. Ал түрік және корей тіліне деген қызығушылық мәдени және әлеуметтік факторларға негізделген. Жалпы тілдік саясатты жүргізгенде, тек білім беру реформаларын ғана емес, экономикалық, әлеуметтік және мәдени үрдістерді де ескеру қажет.
– Жаңа бір сөзіңізде «тілдік ұстанымды қалыптастыруда басты құндылықтардың бірі – отбасылық және туыстық байланыстар» деп қалдыңыз. Бұрындары ұлттық баспасөзде ақын-жазушылардың баласы қазақ тілінде сөйлемейді дегендей мәселе қозғалатын. Бұған қатысты көзқарасыңыз қалай?
– Егер ақын-жазушылардың, тіл жанашырларының, лингвистер мен филологтардың отбасында балалар орыс тілінде сөйлеп өссе, бұған таңғалудың қажеті жоқ. Бұл – біздің тарихта «жиі кездесетін» жағдай.
– Сонда жастардың тілдік ұстанымына не ықпал етеді?
– Ең алдымен, адамның ортасы. Сондай-ақ білім беру жүйесі, жаңалықтар, тұтынатын ақпараттық контент те үлкен рөл атқарады. Сол себепті де кезінде көбі орыс мектебін жағалап, орыс мектебінде білім алды. Әр адамға әртүрлі жағдай әсер етеді. Бірақ негізгі заңдылықтарды ептеп байқауға болады. Қазір қоғамда көп адам уақытын отбасына емес, жұмысына арнайды. Сондықтан отбасы тәрбиесі кейде екінші орынға қалады. Қалай десек те, отбасы – басты фактор. Бала қай тілде сөйлеп өседі? Оның анасы, әкесі қай тілде сөйлейді? Үйде қазақша сөйлеп, аулада орысша сөйлейтін бала бәрібір тілдік ортаға бейімделеді. Сондықтан ортаның да әсері өте күшті.
Ағылшын тілін меңгеру деңгейі бұрын 15% болса, қазір 30%-ға жетті
Одан кейін балабақша да маңызды рөл атқарады. Көптеген мемлекеттік балабақша қазақша оқытқанымен, балалардың тілі орысша шығатыны байқалады. Себебі күнделікті қарым-қатынаста орыс тілінің ықпалы басым. Бұл құбылыс біздің тарихи санамызбен де байланысты. Режим құлады, уақыты өтті демесеңіз, кеңес дәуірінің әсері әлі бізден кете қоймады. Сол себепті де қазақ және орыс тілінің қолданылу ауқымы бірдей емес. Бұл үрдісті өзгерту үшін қазақ тіліндегі контентті көбейту, технологиялық және ақпараттық кеңістікті кеңейту қажет. Сонымен қатар, мемлекеттік стандарттарға өзгеріс енгізу керек. Мемлекеттік тілді дамыту үшін заңдық негіз керек. Бірақ бұл өзге тілдерді шектеуді білдірмейді. Қазақстанда кез келген адам өз қалаған тілін оқып, меңгере алады. Мемлекеттік мекемелерден бөлек, жекеменшік білім беру орындары да бар. Сондықтан нарықта қай тілге сұраныс көп болса, сол тіл көбірек оқытылады.
– Соңғы уақытта қазақ жастарының арасында ағылшын тілінің ықпалы күшті. Жақында ғана 17 жастағы қазақ қызы Сая Қыдырәлі IELTS-тан ең жоғары 9 балды алды. Мұның өзі қазіргі жастардың арасындағы тілдік ұстанымға қатысты көріністің бірі деп білемін. Қалай ойлайсыз, ағылшын тілінің ықпалы елде қатты басым болса, қазақ тіліне қауіп төне ме?
– Бұл – тек Қазақстанға ғана емес, жалпы әлемге тән құбылыс. Себебі ғылым мен технологияның негізгі тілі – ағылшын тілі. Шындық осы. Иә, сөзіңіздің жаны бар. Аталған фактор да – белгілі бір дәрежеде жаһандық ықпалдың көрінісі. Статистикаға сүйенсек, 2009 жылы Қазақстанда ағылшын тілін меңгеру деңгейі 15% болса, қазір ол 30%-ға жетті. Бұрын жастар мектепте шетел тілі ретінде неміс, француз және басқа да тілдерді оқитын. Бүгінде олардың орнын ағылшын тілі толықтай басты. Ақпарат тасқыны мен медиа кеңістіктің ықпалы бұл үрдісті одан әрі күшейтіп отыр. Меніңше, ағылшын тілінің үстемдігіне үреймен қараудың қажеті жоқ. Бұл – заманауи әлемнің талабы.
Сондықтан бұл үрдісті қауіпті деп санамаймын. Керісінше дамудың бір бөлігі болса керек. Ағылшын тілін меңгеру арқылы біз ғылым мен технологияға қол жеткіземіз. Бүгінде көптеген қазақ жасы шетелде білім алып, тәжірибе жинақтап жүр. Олардың бір бөлігі елге оралып, түрлі салада қызмет етеді. Ал кейбірі Google, Amazon сияқты әлемдік компанияларда жұмыс істеп жатыр. Бірақ қай жерде жүрсе де, адам түптің түбі өз ұлтын ұмытпайды. Осындай мүмкіндікті тиімді пайдалануымыз керек. Өйткені Еуропаның өзінде ағылшын тілін жетік білетіндер аз. Италия, Германия, Испания сияқты елдерде бұл көрсеткіш небәрі 20-30% ғана. Ал бізге осы бағытта жеделдетуге болады. Орыс тілі Қазақстанда кең таралғанымен, ол технология саласында бұрынғыдай үстемдік ете алмайды. Бүгінде әлемдік технологиялық көшбасшылар – АҚШ пен Батыс елдері. IT, жасанды интеллект, өндіріс, мұнай-газ саласы – бәрі ағылшын тіліне тәуелді. Иә, Қытай да өз тілін дамытады, бірақ жаһандық деңгейде ағылшын тілі басымдыққа ие болып қала береді. Себебі әлемдік экономиканың 80%-ын АҚШ бақылайды, демек технологиялық даму да олардың қолында.
– Айналамыздағы тіл саясатына зер салып қарайықшы. Қай ел өзінің тілдік ұстанымын нақтылап алды?
– Тіл саясаты тұрғысынан қарасақ, Қазақстанның жағдайы Қырғызстан мен Тәжікстанға ұқсас. Өзбекстан мен Түрікменстан ұлттық тілін күшейтуге басымдық берсе, Балтық пен Кавказ елдері мүлдем басқа жолды таңдады. Мысалы, Арменияда жастар орыс тілінен бас тартып, француз бен ағылшын тілдеріне бет бұрып жатыр. Грузияда да ағылшын тіліне басымдық беретін реформалар жүзеге асқан. Ал Украина мен Молдова Ресейге қарсы саясат жүргізіп, орыс тілінен толығымен бас тартуға тырысып отыр. Беларусь жағдайы бізден өзгеше, себебі оларда орыс тілі әлі күнге дейін толық басымдыққа ие. Ал Қазақстан балансты сақтап отыр. Орыс тілін қолдану мүмкіндігін сақтай отырып, ағылшын тілін меңгеруге де жағдай жасап келеді.
– Ал қазақ тілін дамыту үшін түрлі ұйым құрылып, түрлі курс ашылды ғой. Солар нәтиже берді ме?
– Қазақстанда қазақ тілін тегін оқыту бағдарламалары бар, бірақ көпшілік мұндай мүмкіндіктерден бейхабар. Басты мәселе – тілдік ортаның болмауы. Көптеген өзге этнос өкілдері қазақ тілін үйренуге дайын, бірақ қазақша сөйлейтін орта таппағандықтан, алған білімін қолдана алмайды. Сондықтан ең маңыздысы – қазақ тілді ортаны қалыптастыру. Жай ғана курстың өзі жеткіліксіз, қазақ тілін үйренгісі келетіндерге оны күнделікті қолданатын мүмкіндік жасау қажет. Сол үшін біздің жағдайды басқа елдермен салыстыру қиын, бірақ кейбір тәжірибелерден үлгі алуға болады. Мысалы, Беларусь та біз секілді орыс тілін сақтап қалды. Бізді сынайтындар көп болғанымен, тілдік саясатымыз белгілі бір нәтижесін берді. Орыс тілі экономикалық және саяси тұрғыдан қажет болғандықтан, оны жоғалтпай, сонымен қатар қосымша мүмкіндіктер де алдық. Көршіні, оның мәдениетін түсіну үшін тілін білу маңызды болды. Бір ғана мысал келтірейін. Теміртау қаласындағы тіл басқармасы кезінде тегін қазақ тілі курстарын ұйымдастырды. Бірақ адамдар «уақыт жоқ, енді бірі ақшам жоқ» деп қатыспады. Курсты аяқтаған бір азаматтың айтуынша, ол алты ай курсты оқып, сертификат алғанымен, қазақша сөйлейтін орта болмағандықтан, алған білімін жетілдіре алмаған. Теміртауда славян халықтары басым болғандықтан, қазақтардың өзі қазақша сөйлеуге ықылас танытпаған. Өкінішке қарай бірі мойындағысы келмеді, бірі менсінбеді дегендей факторлар бар... Қызығы, қазақ тілін үйренуге көбіне өзге этнос өкілдері ынталы. Бірақ олар үшін қажетті орта жоқ. Сондықтан ең алдымен, тілдік ортаны қалыптастырмай, қазақ тілін дамыту немесе оны меңгеруді талап ету қиын.
– Шеттен келген ағайынның тілдік ұстанымға қатысты көзқарасы белгілі. Қазақтың тілін де, дәстүрін де жақсы біледі. Бірақ қазір Моңғолиядан келген қазақ жастары моңғолша, Қытайдан келген қазақ жастары қытайша сөйлесуге бейім деген пікір де айтылады. Бұл қаншалықты рас?
– Мүмкін, бұл да бір ерекшеленудің, мәдениетті көрсетудің өзіндік тәсілі шығар. Түрікше білетін қазақтар өзара түрікше сөйлескісі келетіні сияқты ғой. Бұл тек жастарда ғана емес, ересектерде де бар. Әркім өзі шыққан ортасын танытып, сол қауымдастықпен байланысын үзбеуге тырысады. Бірақ мен мұндай үрдісті аса байқай қоймадым. Өз басым Қытайдан келген қандастармен жиі араласамын. Керісінше, көп қандас «Алыстан асығып атамекенге келдік, бірақ мұнда бәрі орыс тілін талап етеді» деп алаңдайды. Жалпы көп тіл білгеннің зияны жоқ. Бұл – артықшылық. Қайта осы арқылы біз халықаралық байланыстарды нығайта аламыз. Қай салада жүрсе де, олар екі елдің арасында көпір бола алады.
– 2015 жылы «мемлекеттік тілден кейін орыс тілі кәсіби және рухани қарым-қатынас құралы, сонымен бірге ойлайтын, сөйлейтін, жазатын тіл болып қала бермек» деген пікір айтып едіңіз. Әлі де солай ма?
– Иә, әлі де солай. Бұл үрдіс әлі ұзақ уақыт сақталады. Білім беру жүйесі қаншалықты жақсы дамыса да, ұлттық экономика өзгермейінше, тілдік жағдай айтарлықтай ауыспайды.
– Мүмкін, бұл мәселені шешу үшін қатаң реформа қабылдау керек шығар?
– Меніңше, жоқ. Себебі ол бізге айтарлықтай көмектесе қоймайды. Керісінше үлкен қиындықтар туғызуы мүмкін. Алдымен, геосаяси жағдай тұрақтануы керек. Қазақстан әлі де көрші елдерге жалтақтайды. Біз өз саясатымызды ақырындап, біртіндеп жүргізіп келеміз. Оның мысалында көше атауын өзгерту, латын қарпіне көшу сияқты бастамалар бар, бірақ нақты батыл қадам жасай алмай отырмыз. Оған мүмкіндік те жоқ. Экономикалық тұрғыдан алғанда да, біз көрші елдермен тығыз байланыстамыз. Сондықтан бұл үрдіс әлі де жалғаса береді. Егер қазіргі саяси жағдайда Ресей жеңіліп, Еуропалық Одақтың ықпалы артса, жағдай басқаша болуы мүмкін бе еді деп те ойлаймын. Бірақ әзірге біз өз бағытымызды сақтап келеміз.
– Жақсы, уақытыңызды бөліп, мазмұнды әңгіме-дүкен құрғаныңызға көп рақмет!
– Сізге де рақмет!