Астаналық көрерменнің көзайымына айналған, сахнадағы «Абай», өмірдегі Нұркен Өтеуіл – саф өнердің саңлақ сарбазы. Бүгінге дейін оның рөліне тамсанбаған адам кемде-кем. Себебі актер қандай образ сомдаса да, шынайылығынан айныған жоқ. Көрермен алдындағы жауапкершілігінен тайған жоқ. «Аға буын & Z ұрпақ» атты жобамыздың бүгінгі кейіпкері – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Нұркен Өтеуіл. Ең қызығы бұл жолғы кездесуге актердің тілеулес жанкүйлерлері де қатысты. Ал жастар көкейде жүрген көп сауалдарына жауап алды. Актер де қысылған жоқ. Шәкірттерге ағынан жарылып, сүбелі сұхбат құрды.
Аяна Әбілдәш: Өнер жолын таңдаған жастарға қандай кеңес бересіз?
– Менің ойымша, қай мамандықты таңдасаңыз да, ең бірінші оны жақсы көру керек. Сол мамандық үшін күресу қажет. Сонда ғана нәтижеге қол жеткізесіз. Кейде біз барлығына үлгеру үшін бастаған ісімізідің көбін соңына дейін жеткізбейміз. Ол кезде шығатын нәтиже де толыққанды болмайды. Кейде бізге: «Ел үшін қандай қызмет істедің?» деп сұрақ қояды. Әр адам өз мамандығының шеберлік шыңына шығатын болса, соның өзі ел үшін жасалған қызметпен пара-пар. «Болдым», «толдым» деген адам әрі қарай дамымайды. Сондықтан жастар таңдаған мамандығының шыңына шығуға ұмтылуы керек. Сол кезде ортаңызға да сыйлы боласыз. Менің де ұстанатын негізгі қағидам осындай. Орта есеппен күніне әр спектакльге 500-600 адам келеді. Бейсенбіден жексенбіге дейін қойылымдар үздіксіз жүреді. Осыншама көрерменнің алдында өнер көрсетуге үлкен жауапкершілік керек. Актерлік ойын автоматты түрде болып кетпеуі үшін әр қойылым сайын жаңашылдықты көрсетуіміз тиіс. Әйтпесе, көрермен де бізден жалығады. Театрға келген халық рахаттанып, өнерімізге тамсанып кетсе, актер үшін осы үлкен жетістік. Мен актерлік мамандыққа ғылым ретінде қараймын. Әр адам өз мамандығын зерттеп, ғылым ретінде қараса, еңбегі жерде қалмайды.
Жадыра Құдайбергенқызы: «Мамандықтың ең қиыны – актер» деп ойлаймын. Әр образға кіру, спектакль біткен соң рөлден шығу кез келген адамның қолынан келмейді. Осы мамандыққа сіз қалай келдіңіз? Қазір көбі грант үшін оқиды да, диплом алған соң не шаштараз, не такси жүргізушісі болып жұмыс істейді. Мамандық таңдағанда неге мән беру керек?
– Мен театрда актер боламын деп мүлдем ойламағанмын. Әу демейтін қазақ жоқ. Әрқайсыңыз да әйтеуір ән айтып, өлең оқисыздар. Біздің халықтың өнерге жаны жақын ғой. Ауылда жүргенде мен де ән айтып, әнші болуды ойладым. Теледидардан Асанәлі Әшімов сияқты абыз ақсақалдарымыздың фильмдерін көрдік. Біздің бала күнімізде М.Әуезов театры ауыл-аймақты аралайтын. Сондағы актерлерді көріп өстік. Алаш азаматына айналған, халқымыздың біртуар перзенті Бекжан Тұрысты танитын шығарсыздар? Екеуміз бір ауылданбыз. Мені өнерге алып келген жанның бірі – Бекжан аға. Бала күнімде радиоға апарып дауысымызды жазғызды. Одан кейін Т.Жүргенов атындағы өнер академиясына алып келді. Сөйтіп, Бекжан аға ұстаз ретінде мені өнер жолына салды. Театрға келгеннен кейін актерліктің машақаты көп мамандық екенін білдім. Көбі әртістер сахнада күліп жүріп, өмірлерін өткізеді деп ойлайды. Мен олай айтпас едім. Актердің жолы – қиын жол. Оны мен өз балаларыма да айтамын. «Бұл жолда менің жүргенім де жетеді. Сендер басқа жолды таңдаңдар. Егер жанкештілікпен өнер ішінде жанып-күйемін десеңдер нәтижеге жетесіңдер. Ол үшін де күш керек. Ертең қиналып қалсаңдар кім кінәлі болады? Өздерің ойланыңдар. Бұл салаға кел деп те айта алмаймын. Өйткені өзім бұл қиындықты көрдім. Актерлердің алатын жалақысы да өте аз. Кейбірі киноға түсіп, дубляж жасап қосымша табыс табады. Тек театрда еңбек ететіндер бар. Ал олар қалай күн көреді? Актерлікке келу үшін осының бәрін ойлану керек. Мамандық таңдауда фанатизмге берілудің қажеті жоқ» деп айттым балаларыма. Адам өмірде мамандық таңдауда, жар таңдауда қателеспеуі керек. Ол үшін жастайыңнан көп кітап оқуың керек. Қазіргі балалар кітап оқымайды ғой. Егер көп кітап оқыса, әр бала өзін табады. Өнер жолын таңдап отырған бала кітап оқығаннан кейін одан айнып қалуы мүмкін. Өйткені кітап баланың санасын ашады. Қазір балалардың барлығы блогер, әнші болғысы келеді. Себебі қоғамды шоумендер жаулап алды. Олар өз өмірлерін виртуалды әлемде мінсіз етіп көрсетіу арқылы жасөспірімдердің санасын улап жатыр. Көзқарасы әлі қалыптаспаған бала жылтыр дүниеге тез құмартады. Ал оқыған бала өз жолын адаспай табады.
Жадыра Құдайбергенқызы: Сіз өнер жолында Бекжан Тұрысқа еліктедіңіз ғой. Сонда қазір балаларға үлгі болатын тұлға жетіспей ме?
– Биыл Президентіміз 2025 жылды «Жұмысшы мамандықтары жылы» деп жариялады. Шынымен де, қоғамда көрінбей жатқан қаншама еңбек адамы бар. Қазіргі бұқаралық ақпарат құралдары жұмысшы мамандарды барынша дәріптеуі керек деп ойлаймын. Себебі олардың еткен еңбегі, төккен тері көрінбей жатыр. Мысалы, театрда да сахна сыртында қызмет ететін адамдар бар. Олар сахнаны құрады, безендіреді. Бірақ келген көрермен техникалық мамандардың ұшан-теңіз еңбегін көрмейді. Ауыл-аймақта жүрген қаншама өнертапқыш адамдар бар. Солардың еңбегі еленбей жатыр. Біз осы жылы сол жандардың еңбегін көрсетуіміз керек. Себебі жас ұрпақтың үлгі алатын тұлғасы – осындай жандар.
Жасур Сапаров: Қазақ театрының қазіргі деңгейін қалай бағалайсыз? Театр өнеріне қандай өзгеріс керек?
– Әр уақыттың өзінің ғана айтатын дүниесі болады. Заман ауысқан сайын адамның санасы да өзгеріп отырады. Кей кезде қазіргіні бұрынғымен салыстырып өмір сүреміз. Бірақ біз алға жылжуымыз керек. Бүгінгі көрермен нені қалайды? Жастардың көзқарасы қандай? Міне, қазақ театры осы бағытта жұмыс істеуі керек. Мен бұрынғыларды жаман деп айтпаймын. Әр уақытта үлкен өнер жасаған адамдар өз заманында тұлға болды. Оған ешкімнің таласы жоқ. Ал олардың жасаған өнерін кейінгі жастар қайталай алмауы мүмкін. Бірақ әр өнер адамы өз дара жолын салады. Сол сияқты қазіргі театрдың жолы қиын да, қызық. Мысалы, бұрын спектакльдер 3-4 сағат болатын. Ал қазір қойылымның уақыты қысқарып, 1-1,5 сағат қана қойылып жүр. Себебі халық TikTok, Instagram желілеріндегі 1 минуттық бейнелерді көруге дағдыланып қалды. Қазіргі жастар 10 минуттық видеоны соңына дейін көре алмайды. Дегенмен біздің театрда 2 актілі, 3-4 сағатқа дейін қойылатын спектакльдер бар. Көрермен қойылымнан шығып кеткен жоқ. Соңына дейін көріп, бағалады. Өйткені театр – шынайы өнер. Адамның жаны сахнада жүріп, көрерменнің көз алдында өнер көрсеткен кезде халықтың қанша сағат болса да тамашалайтынына көзіміз жетті. Қазір театрлар ұзақ спектакльдерді қайта қойып жатыр. Көрші Ресейде 9 сағатқа дейін қойылатын спектакльдер бар. Қазіргі жас режиссерлердің театрға деген көзқарасы мүлдем басқа. Олар әр жанрда неше түрлі қойылым қоюда. Театр – мұражай емес, мектеп те емес. Театр – өнер ордасы. Кейбір жандар театрдан тарихты көреміз деп келеді. Тарихты көру үшін музейге бару керек.
Қазіргі театр даму үстінде. Фархат Молдағали, Әлібек Өмірбекұлы, Дина Жұмабаева, Жұлдызбек Жұманбай сияқты театрға өз жүрегін арнап жатқан режиссерлер бар. Осы режиссерлер қазақ сахнасына үлкен қопарылыс алып келіп жатыр.
Халық та жасандылық пен жылтырағаннан мезі болады
Жасур Сапаров: Жасанды интеллект қоғамның барлық саласында қарқынды дамуда. Болашақта актерлердің орнын жасанды интеллект алмастыруы мүмкін бе?
– Жасанды интеллект қауіпті болуы да, пайдалы болуы да мүмкін. Таяқтың екі ұшы бар. Абайдың өзі «Әрбір жақсы нәрсенің өлшеуі бар, өлшеуінен асса – жарамайды» деп айтып кеткен. Қазір балалар диктант жазу үшін де жасанды интеллектіні пайдаланып жүр. Яғни, ЖИ адамның ойлану қабілетін азайтып жатыр. Осы тұрғыдан қауіпті. Уақыт өте келе ЖИ-ді жиі қолданатын адам оған тәуелді болып қалуы мүмкін. Тіпті, қазір адамдармен әңгімелескісі келмейтін, керісінше жаны жоқ техникамен сөйлесетін ұрпақ өсіп келеді. Смартфондардың шығуы, техниканың қарыштап дамуы адам санасына да әсер етуде. Айталық, телефон жоқ кезде жылына бір рет ауылға барғанда көрші-қолаңмен, ағайын-туыспен арқа-жарқа болып амандасып, сағынысып қауышатынбыз. Ал смартфон шыққаннан кейін кеше ғана видеоқоңыраумен сөйлескен шешеммен ауылға барғанда баяғыдай сағынып қауышпайтын болдық. Ешкім байқамайтын шығар, телефон адамның «сағыныш» сезімін де алып қойды. Әрине, өлшеммен қолданса жасанды интеллектің пайдасы да бар.
Соңғы 4-5 жыл ішінде театрдың әр спектаклі аншлагпен өтеді. Жалпы, халықтың санасы өскен сайын театрға келушілер де көбеюде. Неміс жазушысы Томас Манн «Театр тобырды халыққа айналдырады» дейді. Интернет ең алғаш пайда болғанда: «Енді театрға қиын болады. Әлеуметтік желі театрды құрдымға сүйрейді» деп те айтқан. Адам жаны бар, тіршілігі бар пенде болғаннан кейін бір нәрседен жалығады. Адам шынайылықты іздейді. Театр тірі өнер болғаннан кейін көрермен театрды бәрібір іздеп тұрады. Кезінде театрда эффектілерге қойылған спектакльдер де болды. Жарқ-жұрқ еткен шамдар мен фантандарды театрға әкелген кезде халық бастапқыда қызықты. Біраз уақыттан кейін бұдан да көрермен жалықты. Орыстың атақты актері Валентин Гафт өмірінің соңында «Декорацияға тірі ағашты әкеліп қоятын кездерді сағынамын. Қазіргі жылтырағанның бәрі уақытша» деп айтқан. Сол сияқты халық та жасандылық пен жылтырағаннан мезі болады. Театрға актер мен адам керек. Ертең жасанды интеллектпен, роботтармен қойылымдар да қойылатын шығар. Бірақ ол жерде жан жоқ. Қазір халық шоудан да жалығып, театр өнеріне бет бұрып жатыр. Халқымыздың білім деңгейін театрмен де өлшеуге болады. Бірде біз «Шие» қойылымын Ресейдегі фестивальге апарып қойдық. Сол кезде фестивальге Челябинск облысындағы трамвай айдайтын жұмысынан арнайы еңбек демалысын алып келген көрермендерді де көрдік. Сол фестивальде көршілеріміздің театрға келу мәдениеті, тіпті театрға ауыстыратын екінші аяқкиім алып келгені де бізге таңсық болып көрінді. Ал бізде спектакльге келген көрермендер көбіне смартфондарын өшірмей отырады. Бұл да көрермен мәдениетін, театрға деген құрметті көрсетеді.
Сахнадағы «шапанымызды» жамылып үйге бармаймыз
Аяна Әбілдәш: Талғам тұрғысынан ше? Мысалы, сіз айтқан театрға жиналған қауым кинотеатрлардағы арзанқол комедияларды да көріп жүр. Продюсерлер мен режиссерлер миллиардтаған ақша тауып жатыр. Талғам тұрғысынан қарасақ, көп көрермен театрға келмеуі мүмкін ғой.
– Өнердің де өліра уақыты болады. Біздің қоғамда да сондай сатылар бар: бірнәрседен шошитын, бірнәрседен құтылу керек болатын. Бірақ уақыт өте келе соның бәрі артта қалатынына көзім жетеді. Шынында қазір бизнес үшін түсіріп жатқан кино көп. Бұл да қалады. Әлі үлкен-үлкен өнер туындылары туады. Сол кезде халық өзі саралап алады. Бұл кезеңнен театр да өткен. Бекзат өнер көрерменнің көңіліне қарап жеңіл-желпі спектакльдер де, қоғамда болған түрлі тақырыпты әзіл ретінде де қойып, театрға көрермен тартты. Бірақ нәтиже шықпады. Ал классикалық шығармаларды сахналаған кезде көрермен осы жаққа ағыла бастады. Қазіргі қазақ киносы да осындай кезеңді бастан өткеруде. Қандай кино болса да халық көргені дұрыс. Сонда ғана өздері саралап, керегін алады. Осылайша, олардың бір тақырыпқа таңдауы түседі. Талғамы өзгерген көрермен кинодан театрға келетін уақыт та туады.
Саяжан Тілеубек: Кино не театр таңдауын жасауыңыз керек болған сәт болды ма?
– Иә, болды. Егер менің мақсатым – жұртқа танымал болу болса, кез келген киноға түсуге келісетін едім. Өнерімнің деңгейін дұрыс бағалай алмасам, сіздермен де сөйлесіп отырмас едім.
Асмагүл Құлымбетова: Сахнада түрлі психологиялық рөлдерді алып шығасыз. Абай монологін оқыдыңыз, «Жұбайлар жұмбағы» атты отбасылық қойылымда да образыңызды керемет алып шықтыңыз. Сондағы кейіпкердің күйінен қалай шығасыз?
– Абайдың ішкі әлемін ашуға күш салған «Жан» моноспектаклі көрерменге жол тартар алдында М.Әуезовтің туындысы негізінде режиссер Әлімбек Оразбековпен бірге жұмыс істедім. Содан кейін Абайдың қара сөздері, поэзиялары маза бермеді. Қазіргі қоғамда Абайға деген көзқарас қалай болады, ол неге әліге дейін өміршең деген сұрақтардан «Жан» моноспектаклі туды. Бұл спектакль тек Абайдың сөздерінен құралды. Спектакльден кейін «Сізден Абайды көре алмадық, сыртқы бейнеңіз ұқсамады» деген көрермен тарапынан сыни сұрақтар қойылды. Оған міне жауап: мен Абайды емес, оның шырылдаған жанын көрсеткім келді, режиссер Фархат Молдағали да осы пікірде болған екен, екеуіміздің ойымыз бір жерден шығып, осындай образбен сахнаға шықтым. Қазақты ең қатты жақсы көрген адам болса, ол – Абай. Қазақты ең қатты сынаған адам болса, ол да – Абай. Өйткені біз сыннан қорқамыз, бірақ сын адамды өсіреді. Абай басында қазақты қалай сынады, кейін соншалықты ең жақынына айналды.
Біз актерміз, сахнадағы «шапанымызды» жамылып үйге бармаймыз. Ол сол жерде, сахнада қалады. Менің миссиям сол жерде қалды, болды. Театрдан шыққаннан кейін сол баяғы қоңыр тіршілігіме келемін.
Саяжан Тілеубек: Алғаш рет сахнаға шыққанда қандай сезімде болып едіңіз, еске түсіріп көріңізші. Кейде актерлікті таңдағаныңызға өкінетін кездер болған шығар?
– Сахнаға шыққанда шарасыз адамның кейпін кешесің. Оқып жүрген төрт жылдың ішінде бірінші курсқа келгеннің бәрі «Халық әртісі», екінші курста «Еңбек сіңірген әртіс» болса, үшінші, төртінші курста жай актер болып шығады дейтін. Театрдың киелі сахнасына шығып, талантты актерлерді көргенде «жаңа» актердің бойында түсініксіз сезім, шарасыздық пайда болады. Ең бірінші рөлім – Болат Ұзақов қойған «Қанды азудағы» (Көксерек) – кішкентай Бораш. Сол кездегі қорыққаным әлі есімде. «Қайда келдім, театрға келгенім дұрыс па?» деген сұрақ көкейімде тұрып, біраз жыл бойы мазалаған. Қиналған кезде, кейіпкерімді аша алмағанда, кілті табылмаған ізденісімде актерлікті тастап, теріс бұрылып кеткім келген сәттер болған. Кейде жеңіл нәрсені күтеміз, ондай нәрсенің ғұмыры ұзақ болмайды. Әбіш Кекілбаевтың «Өнер үшін, яки өнерпаз үшін бір-ақ өмір бар, ол – ізденіс, үздіксіз іздеу, табу, ашу. Бұдан жалыққан жерде әуелі өнердің күні, сосын өнерпаздың күні таусылады» дегені бар. Актерлік ізденісті талап ететін мамандық қой. Оралхан аға да бір сөзінде «Актер болу – күні-түні ұйықтамайтын оқып-тоқуды таңдап алу» деген. Жалпы, жаһандық даму кезінде әр саланың маманы ізденісте жүруі керек деп ойлаймын.
Атағымды пайдаланған кезім болмаған
Аян Нұржанұлы: Сіз махаббатыңызды театрдан таптыңыз. Жар таңдауда нені ескеру керек?
– Менің өнерде бір жетістікке жетіп, не болмаса осы мамандығымның жақсылығын көріп жатсам – ол менің жан-жарымның қасымда болғаны, мені түсінгені. «Жақсы жар таңдаудан қателеспеу керек» деген сөз қыздарға да тиісті айтылған. Яғни, жігіт пен қыздың жан-дүниесі бір-біріне үйлессе, ешқашан бірін-бірі тастамайды. Данышпан әл-Фараби де «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» демей ме? Бірінші тәрбие керек, қыздың бойында инабаттылық болуы керек.
Аян Нұржанұлы: Танымалдығыңызды өмірде пайдаланып көрдіңіз бе?
– Бірде осындай жағдай болды. Сонда «Сіз мені танымасаңыз басқаша қарайтын ба едіңіз?» деп өзіне сұрақ қойдым. Неге? Бұл адамгершілікке жатпайды. Жалпы, жұртқа белгілі актермін деп атақты пайдаланатын кезім болмаған.
Жасур Сапаров: Өнерде бәсекелестік болғанын қалайсыз ба? Күншілдік туралы не айтасыз?
– Әрине, «Саф сұлу өнер бықсық ойдан тумайды, шыншыл таза жүректен туады. Бәсеке неге озасың деп өзгені күндеуің емес, өзіңді қамшылауың болсын» деген Абайдың сөзі бар. Осы сөз бәріне жауап беретін сияқты. Ал күншілдік мәселесіне келсек, өзін жоғары санайтын адамдар басқалар туралы жаманшылық айтпайды. Жамандықты өзін төмен деп санайтындар ғана айтады. Өйткені өзін жоғары бағалайтын адамның басқада шаруасы жоқ. Сонда қараңыздар, бәріміздің әр жерде биік болып жүруіміз керек. Айтпағым осындай қағидаларды ұстауымыз қажет.
Аяна Әбілдәш: Актер болам деп шешім қабылдағаныңызда ата-анаңыз қарсы болмады ма?
– Қарсы болды. Ол кезде мал дәрігерінің оқуын бітіргендердің беделі жоғары болатын. Мектепте үлгілі оқушылардың қатарында болдым. Сөйтіп мектебімізге институттан екі жолдама келді, біреуі – маған. Жолдама келіп тұрған соң, ата-анам сол оқуға барасың деп, Алматыдағы ветеринарлық институтқа тапсыртты. Алайда оқуға түскеннен кейін емтихан тапсырмаларын орындамай жүріп, оқудан шықтым. Содан кейін өз таңдауыммен театрға келдім.
Аяна Әбілдәш: Сіз қандай әкесіз? Балаларыңыздың таңдауына қалай қарайсыз?
– Әкем жалғыз ұл болған. Алматыдағы партиялық мектепте оқығысы келгенімен, ата-анасы жібермеген екен. Соны әкем өле-өлгенше «оқып алғанымда ғой…» деп айтып отыратын. Сондықтан мен де балаларымның бетінен қаққан емеспін. Оларға театрдың жолы оңай емес екенін айтқанмын. Бәрінің бойында қабілет бар. Сабақтарын үздік оқыды, сол кезде де басқа мамандықты таңдауын ұсынып көрдім, алайда таңдауына қарсы келмей еріктеріне қалдырдым. Бәрібір қалауы өнер болды, режиссура саласын таңдады.
Саяжан Тілеубек: Егер адам орта жасқа келгенде мамандығын қате таңдағанын түсініп, актер болғысы келсе оған кеш пе?
– Ешқашан кеш болмайды. Алпысқа келіп те шет тілін оқып, өздерін дамытып жүргендер бар. Сондықтан да «жасым келді» деп артқа тартудың қажеті жоқ. Адам – қабілетті жаратылыс. Біз көбіне өз мүмкіндіктерімізді шектеп, армандаудан қорқамыз. Мақсатымызға жету жолын ойланбаймыз. «Ағылшын тілін үйренемін» деп ауызша айту қиын көрінгенімен, бастап кетсеңіз, бұл іс әлдеқайда оңай. Сондықтан мақсатты қоя білу, оған жету жолын айқындау үшін табандылық қажет.
– Әңгімеңізге рақмет!
Көктем ҚАРҚЫН,
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ