Нұркен Өтеуіл, актер, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері: «Өнерпаз үшін бір-ақ өмір бар, ол – ізденіс»

Астаналық көрерменнің көзайымына айналған, сахнадағы «Абай», өмірдегі Нұркен Өтеуіл – саф өнердің саңлақ сарбазы. Бүгінге дейін оның рөліне тамсанбаған адам кемде-кем. Себебі актер қандай образ сомдаса да, шынайылығынан айныған жоқ. Көрермен алдындағы жауапкершілігінен тайған жоқ. «Аға буын & Z ұрпақ» атты жобамыздың бүгінгі кейіпкері – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Нұркен Өтеуіл. Ең қызығы бұл жолғы кездесуге актердің тілеулес жанкүйлерлері де қатысты. Ал жастар көкейде жүрген көп сауалдарына жауап алды. Актер де қысылған жоқ. Шәкірттерге ағынан жарылып, сүбелі сұхбат құрды.

Аяна Әбілдәш: Өнер жолын таңдаған жас­тарға қандай кеңес бересіз?

– Менің ойымша, қай мамандықты таңдасаңыз да, ең бірінші оны жақсы көру керек. Сол мамандық үшін күресу қажет. Сонда ғана нәтижеге қол жеткізесіз. Кейде біз барлығына үлгеру үшін бастаған ісімізі­дің  көбін соңына дейін жеткізбейміз. Ол кез­д­е шығатын нәтиже де толыққанды болмайды. Кейде бізге: «Ел үшін қандай қыз­мет істедің?» деп сұрақ қояды. Әр адам өз мамандығының шеберлік шыңына шы­ғатын болса, соның өзі ел үшін жасалған қызметпен пара-пар. «Болдым», «толдым» деген адам әрі қарай дамымайды. Сондық­тан жастар таңдаған мамандығының шың­ы­на шығуға ұмтылуы керек. Сол кезде ор­таңызға да сыйлы боласыз. Менің де ұстанатын негізгі қағидам осындай. Орта есеппен күніне әр спектакльге 500-600 адам келеді. Бейсенбіден жексенбіге дейін қойылымдар үздіксіз жүреді. Осыншама көрерменнің алдында өнер көрсетуге үл­кен жауапкершілік керек. Актерлік ойын автоматты түрде болып кетпеуі үшін әр қойылым сайын жаңашылдықты көрсетуі­міз тиіс. Әйтпесе, көрермен де бізден жа­лы­ғады. Театрға келген халық рахаттанып, өнерімізге тамсанып кетсе, актер үшін осы үлкен жетістік. Мен актерлік мамандыққа ғылым ретінде қараймын. Әр адам өз ма­ман­дығын зерттеп, ғылым ретінде қараса, еңбегі жерде қалмайды. 

Жадыра Құдайбергенқызы: «Маман­дық­тың ең қиыны – актер» деп ойлаймын. Әр образға кіру, спектакль біткен соң  рөл­ден шығу кез келген адамның қолынан кел­мейді. Осы мамандыққа сіз қалай келдіңіз? Қазір көбі грант үшін оқиды да, диплом ал­ған соң не шаштараз, не такси жүргізушісі болып жұмыс істейді. Мамандық таңдағанда неге мән беру керек? 

– Мен театрда актер боламын деп мүл­дем ойламағанмын. Әу демейтін қазақ жоқ. Әрқайсыңыз да әйтеуір ән айтып, өлең оқисыздар. Біздің халықтың өнерге жаны жақын ғой. Ауылда жүргенде мен де ән айтып, әнші болуды ойладым. Теле­ди­дардан Асанәлі Әшімов сияқты абыз ақса­қал­дарымыздың фильмдерін көрдік. Біздің бала күнімізде М.Әуезов театры ауыл-аймақ­ты аралайтын. Сондағы актерлерді көріп өс­тік. Алаш азаматына айналған, халқымыз­дың біртуар перзенті Бекжан Тұрысты танитын шығарсыздар? Екеуміз бір ауылдан­быз. Мені өнерге алып келген жанның бірі – Бекжан аға. Бала күнімде радиоға апарып дауысы­мызды жазғызды. Одан кейін Т.Жүр­генов атындағы өнер академиясына алып келді. Сөйтіп, Бекжан аға ұстаз ретінде мені өнер жолына салды. Театрға келгеннен кейін актерліктің машақаты көп мамандық екенін білдім. Көбі әртістер сахнада күліп жүріп, өмірлерін өткізеді деп ойлайды. Мен олай айт­пас едім. Актердің жолы – қиын жол. Оны мен өз балаларыма да айтамын. «Бұл жол­да менің жүргенім де жетеді. Сендер басқа жолды таңдаңдар. Егер жанкештілікпен өнер ішінде жанып-күйемін десеңдер нә­тижеге жетесіңдер. Ол үшін де күш керек. Ер­тең қиналып қалсаңдар кім кінәлі болады? Өздерің ойланыңдар. Бұл салаға кел деп те айта алмаймын. Өйткені өзім бұл қиындықты көрдім. Актерлердің алатын жалақысы да өте аз. Кейбірі киноға түсіп, дубляж жасап қосымша табыс табады. Тек театрда еңбек ететіндер бар. Ал олар қалай күн көреді? Актерлікке келу үшін осының бәрін ойлану керек. Мамандық таңдауда фанатизмге берілудің қажеті жоқ» деп айттым бала­лары­ма. Адам өмірде мамандық таңдауда, жар таңдауда қателеспеуі керек. Ол үшін жастай­ыңнан көп кітап оқуың керек. Қазіргі бала­лар кітап оқымайды ғой. Егер көп кітап оқыса, әр бала өзін табады. Өнер жолын таң­дап отырған бала кітап оқығаннан кейін одан айнып қалуы мүмкін. Өйткені кітап баланың санасын ашады. Қазір балалардың барлығы блогер, әнші болғысы келеді. Себебі қоғамды шоумен­дер жаулап алды. Олар өз өмірлерін виртуалды әлемде мінсіз етіп көрсетіу ар­қылы жасөспірімдердің санасын улап жатыр. Көзқарасы әлі қалыптаспаған бала жылтыр дүниеге тез құмартады. Ал оқыған бала өз жолын адаспай табады. 

Жадыра Құдайбергенқызы: Сіз өнер жол­ында Бекжан Тұрысқа еліктедіңіз ғой. Сонда қазір балаларға үлгі болатын тұлға жетіспей ме? 

– Биыл Президентіміз 2025 жылды «Жұ­мысшы мамандықтары жылы» деп жария­ла­ды. Шынымен де, қоғамда көрінбей жатқан қаншама еңбек адамы бар. Қазіргі бұқаралық ақпарат құралдары жұмысшы мамандарды барынша дәріптеуі керек деп ойлаймын. Се­бебі олардың еткен еңбегі, төккен тері көрін­бей жатыр. Мысалы, театрда да сахна сыртын­да қызмет ететін адамдар бар. Олар сахнаны құрады, безендіреді. Бірақ келген көрермен техникалық мамандардың ұшан-теңіз еңбегін көрмейді. Ауыл-аймақта жүрген қаншама өнертапқыш адамдар бар. Солар­дың еңбегі еленбей жатыр. Біз осы жылы сол жан­дардың еңбегін көрсетуіміз керек. Себебі жас ұрпақ­тың үлгі алатын тұлғасы – осындай жандар. 

Жасур Сапаров: Қазақ театрының қазіргі деңгейін қалай бағалайсыз? Театр өнеріне қандай өзгеріс керек? 

– Әр уақыттың өзінің ғана айтатын дү­ние­сі болады. Заман ауысқан сайын адамның санасы да өзгеріп отырады. Кей кезде қазір­гіні бұрынғымен салыстырып өмір сүреміз. Бірақ біз алға жылжуымыз керек. Бүгінгі көрермен нені қалайды? Жастардың көзқара­сы қандай? Міне, қазақ театры осы бағытта жұ­мыс істеуі керек. Мен бұрынғыларды жа­ман деп айтпаймын. Әр уақытта үлкен өнер жасаған адамдар өз заманында тұлға болды. Оған ешкімнің таласы жоқ. Ал олардың жаса­ған өнерін кейінгі жастар қайталай алмауы мүмкін. Бірақ әр өнер адамы өз дара жолын салады. Сол сияқты қазіргі театрдың жолы қиын да, қызық. Мысалы, бұрын спек­такльдер 3-4 сағат болатын. Ал қазір қойыл­ым­ның уақыты қысқарып, 1-1,5 сағат қана қойылып жүр. Себебі халық TikTok, Instagram желілеріндегі 1 минуттық бейнелерді көруге дағдыланып қалды. Қазіргі жастар 10 минут­тық видеоны соңына дейін көре алмайды. Де­генмен біздің театрда 2 актілі, 3-4 сағатқа дейін қойылатын спектакльдер бар. Көрер­мен қойылымнан шығып кеткен жоқ. Соңы­на дейін көріп, бағалады. Өйткені театр – шы­найы өнер. Адамның жаны сахнада жүр­іп, көрерменнің көз алдында өнер көр­сеткен кезде халықтың қанша сағат болса да тамашалайтынына көзіміз жетті. Қазір театр­лар ұзақ спектакльдерді қайта қойып жатыр. Көрші Ресейде 9 сағатқа дейін қойылатын спектакльдер бар. Қазіргі жас режиссерлердің театрға деген көзқарасы мүлдем басқа. Олар әр жанрда неше түрлі қойылым қоюда. Театр – мұражай емес, мектеп те емес. Театр – өнер ордасы. Кейбір жандар театрдан тарихты көреміз деп келеді. Тарихты көру үшін музейге бару керек. 

Қазіргі театр даму үстінде. Фархат Мол­да­ғали, Әлібек Өмірбекұлы, Дина Жұма­баева, Жұлдызбек Жұманбай сияқты театрға өз жүрегін  арнап жатқан режиссерлер бар. Осы режиссерлер қазақ сахнасына үлкен қопарылыс алып келіп жатыр. 

Халық та жасандылық пен жылтырағаннан мезі болады

Жасур Сапаров: Жасанды интеллект қо­ғамның барлық саласында қарқынды дамуда. Болашақта актерлердің орнын жасанды интел­лект алмастыруы мүмкін бе? 

– Жасанды интеллект қауіпті болуы да, пайдалы болуы да мүмкін. Таяқтың екі ұшы бар. Абайдың өзі «Әрбір жақсы нәрсенің өл­шеуі бар, өлшеуінен асса – жарамайды» деп айтып кеткен. Қазір балалар диктант жазу үшін де жасанды интеллектіні пайдаланып жүр. Яғни, ЖИ адамның ойлану қабілетін азайтып жатыр. Осы тұрғыдан қауіпті. Уақыт өте келе ЖИ-ді жиі қолданатын адам оған тәуелді болып қалуы мүмкін. Тіпті, қазір адам­дармен әңгімелескісі келмейтін, керісін­ше жаны жоқ техникамен сөйлесетін ұрпақ өсіп келеді. Смартфондардың шығуы, техни­ка­ның қарыштап дамуы адам санасына да әсер етуде. Айталық, телефон жоқ кезде жыл­ы­на бір рет ауылға барғанда көрші-қол­аңмен, ағайын-туыспен арқа-жарқа болып амандасып, сағынысып қауышатынбыз. Ал смартфон шыққаннан кейін кеше ғана видео­қоңыраумен сөйлескен шешеммен ауылға барғанда баяғыдай сағынып қау­ыш­пайтын болдық. Ешкім байқамайтын шығар, телефон адамның «сағыныш» сезімін де алып қойды. Әрине, өлшеммен қолданса жасанды интеллектің пайдасы да бар. 

Соңғы 4-5 жыл ішінде театрдың әр спек­та­клі аншлагпен өтеді. Жалпы, халықтың санасы өскен сайын театрға келушілер де көбеюде. Неміс жазушысы Томас Манн «Театр тобырды халыққа айналдырады» дей­ді. Интернет ең алғаш пайда болғанда: «Енді театрға қиын болады. Әлеуметтік желі театр­ды құрдымға сүйрейді» деп те айтқан. Адам жаны бар, тіршілігі бар пенде болғаннан кейін бір нәрседен жалығады. Адам шынайы­лықты іздейді. Театр тірі өнер болғаннан кейін көрермен театрды бәрібір іздеп тұрады. Кезінде театрда эффектілерге қойылған спек­такльдер де болды. Жарқ-жұрқ еткен шамдар мен фантандарды театрға әкелген кезде халық бастапқыда қызықты. Біраз уақыттан кейін бұдан да көрермен жалықты. Орыстың атақты актері Валентин Гафт өмірі­нің соңында «Декорацияға тірі ағашты әкел­іп қоятын кездерді сағынамын. Қазіргі жыл­тырағанның бәрі уақытша» деп айтқан. Сол сияқты халық та жасандылық пен жылтыра­ған­нан мезі болады. Театрға актер мен адам керек. Ертең жасанды интеллектпен, робот­тар­мен қойылымдар да қойылатын шығар. Бірақ ол жерде жан жоқ. Қазір халық шоудан да жалығып, театр өнеріне бет бұрып жатыр. Халқымыздың білім деңгейін театрмен де өлшеуге болады. Бірде біз «Шие» қойылымын Ресейдегі фестивальге апарып қойдық. Сол кезде фестивальге Челябинск облысындағы трамвай айдайтын жұмысынан арнайы еңбек демалысын алып келген көрермендерді де көрдік. Сол фестивальде көршілеріміздің театрға келу мәдениеті, тіпті театрға ауыс­тыра­тын екінші аяқкиім алып келгені де бізге таңсық болып көрінді. Ал бізде спектакльге келген көрермендер көбіне смартфондарын өшірмей отырады. Бұл да көрермен мәдени­ет­ін, театрға деген құрметті көрсетеді. 

Сахнадағы «шапанымызды» жамылып үйге бармаймыз

Аяна Әбілдәш: Талғам тұрғысынан ше? Мысалы, сіз айтқан театрға жиналған қауым кинотеатрлардағы арзанқол комедияларды да  көріп жүр. Продюсерлер мен режиссерлер миллиардтаған ақша тауып жатыр. Талғам тұрғысынан қарасақ, көп көрермен театрға келмеуі мүмкін ғой. 

– Өнердің де өліра уақыты болады. Біздің қоғамда да сондай сатылар бар: бірнәрседен шошитын, бірнәрседен құтылу керек бола­тын. Бірақ уақыт өте келе соның бәрі артта қалатынына көзім жетеді. Шынында қазір бизнес үшін түсіріп жатқан кино көп. Бұл да қалады. Әлі үлкен-үлкен өнер туындылары туады. Сол кезде халық өзі саралап алады. Бұл кезеңнен театр да өткен. Бекзат өнер көрерменнің көңіліне қарап жеңіл-желпі спектакльдер де, қоғамда болған түрлі та­қырыпты әзіл ретінде де қойып, театрға көрермен тартты. Бірақ нәтиже шықпады. Ал классикалық шығармаларды сахналаған кезде көрермен осы жаққа ағыла бастады. Қазіргі қазақ киносы да осындай кезеңді бастан өткеруде. Қандай кино болса да халық көргені дұрыс. Сонда ғана өздері саралап, керегін алады. Осылайша, олардың бір тақырыпқа таңдауы түседі. Талғамы өзгерген көрермен кинодан театрға келетін уақыт та туады.

Саяжан Тілеубек: Кино не театр таңдауын жасауыңыз керек болған сәт болды ма?

– Иә, болды. Егер менің мақсатым –  жұрт­қа танымал болу болса, кез келген кино­ға түсуге келісетін едім. Өнерімнің деңгейін дұрыс бағалай алмасам, сіздермен де сөйлесіп отырмас едім. 

Асмагүл Құлымбетова: Сахнада түрлі психологиялық рөлдерді алып шығасыз. Абай монологін оқыдыңыз, «Жұбайлар жұмбағы» атты отбасылық қойылымда да образыңызды керемет алып шықтыңыз. Сондағы кейіпкердің күйінен қалай шығасыз?

– Абайдың ішкі әлемін ашуға күш салған «Жан» моноспектаклі көрерменге жол тартар алдында М.Әуезовтің туындысы негізінде режиссер Әлімбек Оразбековпен бірге жұ­мыс істедім. Содан кейін Абайдың қара сөз­дері, поэзиялары маза бермеді. Қазіргі қо­ғамда Абайға деген көзқарас қалай болады, ол неге әліге дейін өміршең деген сұрақтардан «Жан» моноспектаклі туды. Бұл спектакль тек Абайдың сөздерінен құралды. Спектакль­ден кейін «Сізден Абайды көре алмадық, сыртқы бейнеңіз ұқсамады» деген көрермен тарапынан сыни сұрақтар қойылды. Оған міне жауап: мен Абайды емес, оның шырыл­да­ған жанын көрсеткім келді, режиссер Фархат Молдағали да осы пікірде болған екен, екеуіміздің ойымыз бір жерден шығып, осындай образбен сахнаға шықтым. Қазақты ең қатты жақсы көрген адам болса, ол – Абай. Қазақты ең қатты сынаған адам болса, ол да – Абай. Өйткені біз сыннан қорқамыз, бірақ сын адамды өсіреді. Абай басында қазақты қалай сынады, кейін соншалықты ең жақынына айналды.

Біз актерміз, сахнадағы «шапанымызды» жамылып үйге бармаймыз. Ол сол жерде, сахнада қалады. Менің миссиям сол жерде қалды, болды. Театрдан шыққаннан кейін сол баяғы қоңыр тіршілігіме келемін.

Саяжан Тілеубек: Алғаш рет сахнаға шық­қанда қандай сезімде болып едіңіз, еске түсіріп көріңізші. Кейде актерлікті таңдағаныңызға өкінетін кездер болған шығар?

– Сахнаға шыққанда шарасыз адамның кейпін кешесің. Оқып жүрген төрт жылдың ішінде бірінші курсқа келгеннің бәрі «Халық әртісі», екінші курста «Еңбек сіңірген әртіс» болса, үшінші, төртінші курста жай актер бол­ып шығады дейтін. Театрдың киелі сахна­сына шығып, талантты актерлерді көргенде «жаңа» актердің бойында түсініксіз сезім, шарасыздық пайда болады. Ең бірінші рөл­ім – Болат Ұзақов қойған «Қанды азудағы» (Көксерек) – кішкентай Бораш. Сол кездегі қорыққаным әлі есімде. «Қайда келдім, теа­тр­ға келгенім дұрыс па?» деген сұрақ көкей­ім­де тұрып, біраз жыл бойы мазалаған. Қи­нал­ған кезде, кейіпкерімді аша алмағанда, кілті табылмаған ізденісімде актерлікті тас­тап, теріс бұрылып кеткім келген сәттер болған. Кейде жеңіл нәрсені күтеміз, ондай нәрсенің ғұмыры ұзақ болмайды. Әбіш Кекілбаевтың «Өнер үшін, яки өнерпаз үшін бір-ақ өмір бар, ол – ізденіс, үздіксіз іздеу, табу, ашу. Бұдан жалыққан жерде әуелі өнер­дің күні, сосын өнерпаздың күні таусылады» дегені бар. Актерлік ізденісті талап ететін мамандық қой. Оралхан аға да бір сөзінде «Актер болу – күні-түні ұйықтамайтын оқып­-­тоқуды таңдап алу» деген. Жалпы, жаһандық даму кезінде әр саланың маманы ізденісте жүруі керек деп ойлаймын. 

Атағымды пайдаланған кезім болмаған

Аян Нұржанұлы: Сіз махаббатыңызды теа­тр­дан таптыңыз. Жар таңдауда нені ескеру керек?

– Менің өнерде бір жетістікке жетіп, не болмаса осы мамандығымның жақсылығын көр­іп жатсам – ол менің жан-жарымның қа­с­ымда болғаны, мені түсінгені. «Жақсы жар таңдаудан қателеспеу керек» деген сөз қыз­дарға да тиісті айтылған. Яғни, жігіт пен қыздың жан-дүниесі бір-біріне үйлес­се, ешқашан бірін-бірі тастамайды. Дан­ыш­пан әл-Фараби де «Тәрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы» демей ме? Бірінші тәрбие керек, қыздың бойында инабаттылық болуы керек. 

Аян Нұржанұлы: Танымалдығыңызды өмірде пайдаланып көрдіңіз бе?

– Бірде осындай жағдай болды. Сонда «Сіз мені танымасаңыз басқаша қарайтын ба едіңіз?» деп өзіне сұрақ қойдым. Неге? Бұл адамгершілікке жатпайды. Жалпы, жұртқа белгілі актермін деп атақты пайда­ла­на­тын кезім болмаған.

Жасур Сапаров: Өнерде бәсекелестік болғанын қалайсыз ба? Күншілдік туралы не айтасыз?

– Әрине, «Саф сұлу өнер бықсық ой­дан тумайды, шыншыл таза жүректен туа­ды. Бәсеке неге озасың деп өзгені күн­деуің емес, өзіңді қамшылауың болсын» деген Абайдың сөзі бар. Осы сөз бәріне жауап беретін сияқты. Ал күншілдік мәсе­лесіне келсек, өзін жоғары санайтын адам­дар басқалар туралы жаманшылық айт­пай­ды. Жамандықты өзін төмен деп сан­ай­тындар ғана айтады. Өйткені өзін жоғары бағалай­тын адамның басқада шаруасы жоқ. Сонда қараңыздар, бәріміз­дің әр жерде биік болып жүруіміз керек. Айтпағым осындай қағидаларды ұстауы­мыз қажет. 

Аяна Әбілдәш: Актер болам деп шешім қабылдағаныңызда ата-анаңыз қарсы бол­мады ма?

– Қарсы болды. Ол кезде мал дәрігері­нің оқуын бітіргендердің беделі жоғары болатын. Мектепте үлгілі оқушылардың қатарында болдым. Сөйтіп мектебімізге институттан екі жолдама келді, біреуі – ма­ған. Жолдама келіп тұрған соң, ата-анам сол оқуға барасың деп, Алматыдағы ветеринарлық институтқа тапсыртты. Ал­ай­да оқуға түскеннен кейін емтихан тапсырмаларын орындамай жүріп, оқудан шықтым. Содан кейін өз таңдауыммен театрға келдім. 

Аяна Әбілдәш: Сіз қандай әкесіз? Бала­ларыңыздың таңдауына қалай қарайсыз?

– Әкем жалғыз ұл болған. Алматыдағы партиялық мектепте оқығысы келгенімен, ата-анасы жібермеген екен. Соны әкем өле-өлгенше «оқып алғанымда ғой…» деп айтып отыратын. Сондықтан мен де бала­ларымның бетінен қаққан емеспін. Оларға театрдың жолы оңай емес екенін айтқан­мын. Бәрінің бойында қабілет бар. Сабақ­тарын үздік оқыды, сол кезде де басқа ма­мандықты таңдауын ұсынып көрдім, алайда таңдауына қарсы келмей еріктеріне қалдырдым. Бәрібір қалауы өнер болды, режиссура саласын таңдады. 

Саяжан Тілеубек: Егер адам орта жасқа келгенде мамандығын қате таңдағанын түсініп, актер болғысы келсе оған кеш пе?

– Ешқашан кеш болмайды. Алпысқа келіп те шет тілін оқып, өздерін дамытып жүргендер бар. Сондықтан да «жасым кел­ді» деп артқа тартудың қажеті жоқ. Адам – қабілетті жаратылыс. Біз көбіне өз мүмкіндіктерімізді шектеп, армандаудан қорқамыз. Мақсатымызға жету жолын ойланбаймыз. «Ағылшын тілін үйренемін» деп ауызша айту қиын көрінгенімен, бастап кетсеңіз, бұл іс әлдеқайда оңай. Сондықтан мақсатты қоя білу, оған жету жолын айқындау үшін табандылық қажет.

– Әңгімеңізге рақмет!

Көктем ҚАРҚЫН,

Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ