Киім-кешек – тек шүберек қана емес, сол ұлттың мәдениетінен, қоғамдық өмірінен сыр шертетін ажырамас бөлігі. Осыған орай қазақы нақыштағы ұмыт болған киім үлгілерін сахнада дәріптеп жүрген Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Тамара Асармен сұхбаттастық. Әншінің ұлттық киімге деген талғамы да, айтар ойы да көп екен.
– Ұлттық киімді сахнада насихаттап жүрген өнер адамының бірісіз. Атап айтсақ, өңіржиектің қайта жаңғыруына өз үлесіңізді қостыңыз. Сол жайлы айтып беріңізші?
– Ұлттық киімді маған дейін де апаларымыз сахнаға киіп шығып жүрді. Біз тек солардың үлгісін жалғастырушылармыз. Ұмытылған киімдер мен әшекейлерге баса назар аударып, сахнаға алып шыққаным рас. Мүлдем сахнаға шықпаған, Маңғыстау өңірінің өңіржиек әшекейін ең алғаш елге таныстырдым. Сонымен қатар сәукеленің басқа түрлерін де қайта жаңғырттым. Қолымнан келгенше ұлттық киімді халық арасында насихаттауға өз үлесімді қосып жүрмін.
– Әр ұлттың киімі өз климатына, табиғатына қолайлы етіп тігілген ғой. Ал қазақ халқының киімі несімен ерекше?
– Қазақстанның территориясында жыл мезгілінің төртеуі де түгел. Жазы жаздай, қысы қыстай өтеді. Соған сай ұлттық нақыштағы киімдер де жыл мезгіліне сай тігілген. Қосетек көйлек өзі жеңіл болғанымен адамның арқасынан суық өтіп кетпеуі үшін немесе адам жіпсіп терлегенде салқын ұстап қалмауы үшін міндетті түрде кәжекеймен жүреді. Күзге қарай күн салқындаған кезде бешпет, камзолмен киіледі. Ал қысқа қарай жадағайы мен шекпенді киеді. Жадағай деген киімді маңғыстау өңіріндегі халық жиі қолданған. Ол қарасуыққа төзімді. Түйенің жүнінен сырылып тігілген. Ал шекпен қойдың жүнінен ішіне мақта салып сырылып тігілген. Қыста тоңдырмайды, жазда ыстықтатпайды. Себебі шекпен мен жадағайды киген адам терлейді. Бірақ терді малдың табиғи жүні өзіне тартып алады, әрі ауа өткізіп тұрады. Сонда адам өзінен шыққан терімен салқындап, қатты ыстықтамай, бабымен жүреді.
– Кимешек, камзол, бешпет, тағы сол сияқты әр киімнің атауы бар ғой. Бірақ қазір ұмыт болған киімдер бар ма?
– Жаңа ғана айтқан жадағай – ұмыт болған киімдердің бірі. Сонымен қатар үкітелпек, тақиятелпек киімдері де қазір ұмыт болған. Көпшілік екеуінің ара жігін айыра алмайды. Үкітелпек – кішкентай қыздардың төбесінде ғана тұратын баскиімі. Ал тақиятелпек одан сәл үлкендеу. Екеуіне де үкі тағылады. Қазір халқымыз тақияның осы түрлерімен қайта қауышып жатыр. Сосын кәжекейдің астынан белге байлап қоятын «белдемше» деген киім де болған. Ол кигенде камзолдың жартысы сияқты болып тұрады.
– Қазақ тұрмысқа шықпаған қыз орамал тақпаған дейді. Келін болғаннан кейін ғана ақ жаулық жамылған. Ал одан кейін ше? Тақия, сәукеле, кимешек сияқты бас киімдерді киюдің өз жас ерекшелігі болған ба?
– Қазақ қызы орамалды оранып тақпаған. Бірақ қазақтың тұрмысқа шықпаған қызы қызыл орамал таққан. Тұрмыс құрғаннан кейін қызыл орамал салтанатты түрде ақ орамалға ауыстырылып отырған. Ұзатылған қыздың басында сәукеле, мойнында қызыл орамалы болған. Барған жұрты қызыл орамалды ақ жаулықпен алмастырып, басына тағады.
Тақия, сәукеле, кимешек сияқты бас киімдерді киюдің жасқа байланысты өз реті болған. Үкітелпек, тақиятелпекті тек қыз балалар киген. Жасөспірім кезде жанатпен жиектелген қауырсын қадаған дәрежелі қарқара бөрік, бойжеткенде салтанатты тәж сәукеле, жас ұлғайған сайын жаулық, салы, кимешек киген. Бірақ өнер адамдарының негізгі мақсаты ұлттық киімді насихаттау болғандықтан өз образдарымызға жарастырып, бас киімдердің барлық түрін сахнаға алып шығып жүрміз.
– Сіздің ұлттық киімдерді таңдаудағы талғамыңыз жоғары. Ал бүгінгі заманауи нақышта тігілген этно киімдерге қалай қарайсыз? Көрші Қырғызстаннан келетін киімдер шынымен де қазақы нақышта ма?
– Ұлттық киімдерді таңдаудағы менің талғамыма баға бергеніңізге рақмет! Замауани нақыштағы, стилистердің өз қолтаңбасымен жасаған этно киімдерге мүлдем қарсымын деп айта алмаймын. Ең бастысы ата дәстүрден ауытқымай, өзіндік сара жолымен жарастырса құба-құп. Ал көрші қырғыз елінен келген этно киімдер қазақ киімдеріне ұқсас. Себебі екі елдің оюлары бір-бірімен мағыналас. Бір жағынан Қырғызстаннан келетін ұлттық киімдер базарда қолжетімді, бағасы да арзан. Сондықтан халық көршілеріміз шығарған киімдерді киеді. Ешкім оны киме деп те айта алмайды. Сол себепті жеңіл өнеркәсіпте, осы саланы дамытып жүрген отандастарымыз қолдарынан келгенше санаға сіңген ұлттық киімді халыққа қолжетімді бағада ұсынса, онда біздің жұрт өз өнімдерімзді киюші еді.
– Әр оюдың өзіндік сыры бар дегенмен келісесіз бе?
– Иә, әр оюдың өзіндік сыры бар. Қазақ халқы оюмен ойды бірге алып жүрген. Тіпті, ойларын оюға түсіріп, хабар алмасып отырған. Бұл – стенография тіліне өте ұқсас құбылыстың бірі. Әр оюдың өзінің атаулары бар. Оларды қай кезде салу керектігін де қазақ халқы айтып кеткен. Ою – әлі де тереңірек зерттеуді талап ететін ұғым. Сондықтан мен қолжетімді, көз үйренген қошқар мүйіз оюын қолданса, қате кетпейді деп ойлаймын. Аққу мойын оюы аққудың сұңғақ мойнын бейнелейді. Аққу қазақ мәдениетінде тазалықтың, адалдықтың, сұлулықтың символы болып саналады. Бұл ою көбіне әйелдердің киімінде, зергерлік бұйымдарда кездеседі. Ал түйе табан –төзімділік, қажыр-қайрат, мықтылық пен берекенің белгісі ретінде қолданылады. Көбіне кілем, текемет, сырмақ сияқты тұрмыстық бұйымдарда кездеседі. Құс мұрын – оюы құсқа тән еркіндік, жеңілдік, сұлулық, жақсылық секілді мағыналарды білдіреді. Ол киім-кешектерде, әшекейлерде және тұрмыстық заттарда жиі қолданылады. Бұл оюлар қазақ халқының табиғатпен тығыз байланысын, рухани мәдениетін көрсететін терең мағыналы бейнелер.
– Киімге әр беретін зергерлік бұйымдар жайлы не айтасыз? Қазақ әшекейлерінің ерекшелігі қандай?
– Зергерлік бұйым – менің ең әлсіз тұсым. Өйткені әшекей бұйымдарға деген көңілім ерекше. Әр сахналық образыма, әр киіміме арналған атаулы әшекейлерім бар. Олардың әрқайсысына ат қоямын. Таққан сайын зергерлік бұйымдарды арнайы тазалаудан өткіземін. Оларға салынған тастардың әрқайсын мән-мағынасымен ұстаймын. Қазақ халқының бағзыдан келе жатқан заңдылықтарына бағына отырып, бұйымдарға өз заңдылықтарымды да енгіземін. Қос білезік, бес білезік, құдағи жүзік, құстұмсық жүзіктердің барлығын ретімен тағуға тырысамын. Зергерлік бұйымдар сахнадағы образыма көрік беріп қана қоймай, мағыналық жағынан да толықтырып тұрады.
Мысалы, тұмарша, өңіржиек, қапсырмалардың барлығын киетін кәжекейім мен нұмшама, бешпетіме, камзолыма тіпті айтатын әнімнің мағынасына сай таңдаймын. Өңіржиек әшекейін ең алғаш сахнаға алып шыққаным туралы жоғарыда айттым. Өңіржиектің бірнеше түрі бар. 2006 жылы ақбозатпен өңіржиекті, шекелікті бес білезігімен сахнаға алып шыққаннан бері жиырма жылға жуық уақыт өтіпті. Қазір өңіржиек халық арасында кең қолданысқа енді. Сондықтан бұл менің орындаған ең үлкен миссиям болды. Менен кейін өңіржиекке тапсырыс беріп, іздегендердің саны артты. Өңіржиек «бес тақталы, үш тақталы» деп жас ерекшелігіне қарай бөлінеді. Қыз баланың тұрмысқа шығуына орай тағатын зергерлік бұйымдарын шеберге арнайы тапсырыс беріп, оған салатын оюларды да өзім айтып отырғанмын. Ол жерде көздік деген ою бар. Сосын тек мықты шеберлер ғана сіркелеп соға алатын болған. Ойлап көріңізші, биттің баласы сіркенің өлшеміндей оюды екінің бірі сала алмаған. Көздіктің, құстұмсықтың айналасын сіркелеп көмкерген. Қазір зергерлердің ойы да, біліктілігі де тереңдей түскен. Біздің қазақ зергерлік бұйымға көбіне «сердолик» тасын қолданған. Оны «Ақық» деп атаған. Ол өте шыдамды тас. Ақық – қызыл, қызғылт сары немесе қоңыр түсті асыл тас. Қазақ халқында ақық тасы батырлардың, қорғаушылардың тасындай қасиетті саналып, оны ержүректік пен күш-қуаттың символы деп білген. Соның барлығына ерекше қызығушылықпен қараймын. Менің коллекциямда XVIII-XIX ғасырдағы әшекейлер бар. Тіпті, хан қыздарының таққан зергерлік бұйымдары да кездеседі. Өзбекстан шеберлерінің арнайы тапсырыспен жасағандары да бар. Әр зергердің жұмысы өз ұлтының тарихи санасынан хабар береді. Мысалы, қазақтың бай-бағыландары тапсырыс берсе де, түрікменнің, өзбектің шебері өзінің салттық оюын салады. Әр зергердің жеке қолтаңбасы болады. Мендегі XVIII ғасырдағы әшекейлердің ішінде осындай белгісі барлары да сақталған.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Көктем ҚАРҚЫН