2023 жылдың желтоқсан айында «AMANAT» партиясының Әйелдер қанаты өз қызметінің маңызды басымдығы ретінде «Психологиялық қызмет институтының құрылуы және жұмыс істеуіне жәрдемдесу» бағытын ұсынды. Аталған басымдықтың тең төрағалары ретінде Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Айна Мусралимова мен Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, социология ғылымдарының докторы, профессор Зарема Шәукенова тағайындалған еді.
Басымдық аясында тәжірибелі психологтер, зерттеушілер мен еліміздің жетекші жоғары оқу орындарының тәжірибелі оқытушыларынан құралған жұмыс тобы құрылды. Былтыр жыл бойы сарапшылар психология мамандығы бойынша кадр даярлау мәселесін, сондай-ақ мемлекеттік және жекеменшік жоғары оқу орындарындағы бейінді кафедралар мен ғылыми мектептердің жағдайын талқылады.
Сонымен қатар олар психологиялық қызметтің заңнамалық реттелуі бойынша халықаралық тәжірибені зерделеп, заң жобасының жалпы тұжырымдамасы мен жекелеген баптарына қатысты ұсыныстар әзірледі.
Осы жылдың 20 ақпанында Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінде Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасы Асхат Аймағамбетовтің жетекшілігімен «Психология – ғылым және кәсіп ретінде: мәселелер мен шешімдер» тақырыбында Комитеттің тақырыптық отырысы өтті.
Келесі маңызды оқиға – Қазақстанда психологиялық көмек пен психологиялық қызметтер көрсетуге арналған заң жобасын әзірлеу мәселелеріне арналған онлайн талқылау. Іс-шараны «AMANAT» партиясының Әйелдер қанаты ұйымдастырып, барлық сала мен мамандану бағыттарындағы психологтер ашық диалог пен пікірталасқа шақырылды.
Кездесуге бір ай қалғанда психологиялық сарапшылық қауымдастыққа жұмыс тобы әзірлеген құжатпен алдын ала танысуға ұсыныс берілді. Аталған құжат – біздің заңға қатысты көзқарасымызды білдіретін тұжырымдама. Біз әріптестерімізден осы құжат бойынша өз ұсыныстарын, ескертулерін, баптар мен тармақтарға қатысты жаңа тұжырымдарын жұмыс тобына жолдауды сұрадық.
Нәтижесінде, жұмыс тобы 200-ден астам ұсыныс пен ескерту алды, олардың шамамен әр тарауына 50-ге жуық ескерту түсті.
Психология саласының негізгі ұғымдарына, әсіресе «психолог» ұғымына қатысты, сондай-ақ психологтерді кәсіби даярлау (оқыту), қайта даярлау және біліктілігін арттыру мәселелері бойынша мемлекеттік саясатқа, психологтерді Қазақстан Республикасының республикалық психологтер тізіміне тіркелуге, психологтің кәсіби қызметіндегі этикалық қағидаттарға байланысты баптарға ең көп ұсыныстар мен нақтылаулар енгізілді.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті жанындағы Республикалық оқу-әдістемелік бірлестігінің (төрағасы – психология ғылымдарының кандидаты, профессор Майра Қабақова) психология секциясының отырысында белсенді пікір алмасу өтті. Бұл жиынға еліміздің 26 жоғары оқу орнының психология кафедрасының өкілдері қатысты. Оның ішінде 13 жоғары оқу орны заң жобасына қатысты өз ұсынысын білдірді: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Абай атындағы ҚазҰПУ, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті, Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Шығыс Қазақстан университеті, «Туран» университеті, «Q» университеті, А.Байтұрсынұлы атындағы Қостанай өңірлік университеті, «Нархоз» университеті, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университеті, Орталық Қазақстан академиясы, Батыс Қазақстан инновациялық-технологиялық университеті және әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті.
Психологтердің кәсіби қызметін мемлекеттік реттеу бойынша қандай шаралар қабылдануы қажет деген мәселеге қатысты өз көзқарастарын білдірген мамандар саны жыл ішінде арта түсті. Ұсыныс жолдағандар қатарында – С.Д.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университетінің коммуникативтік дағдылар кафедрасының профессоры Ф.А. Багиярова, Торайғыров университетінің «Тұлғалық даму және білім беру» кафедрасының меңгерушісі, профессор Р.Ж.Аубакирова, медицина психологі, Қазақстанның Когнитивті-мінез-құлықтық терапия қауымдастығының президенті, Халықаралық КМТ конфедерациясының мүшесі Е.Р.Ян, «Мәңгілік» тәуелділіктің алдын алу және емдеу қоры» қоғамдық қорының жетекшісі А.Е. Ибрагим, Талдықорған қаласының психологі М.В.Терпиловская, НЗМ психологі К.К.Сәлімбаева және тағы басқа көптеген маман бар.
Бұл факт елімізде бірде-бір психологтің «Қазақстандағы психологиялық заң қандай болуы керек?» деген мәселеге бейжай қарай алмайтынын айқын көрсетеді.
19 наурыз күні өткен онлайн талқылауға жоғары оқу орындарының психология кафедрасының өкілдері, психологиялық қауымдастықтар, мемлекеттік және жекеменшік ұйым мамандарынан құралған 130-дан астам психолог қатысты. Аталған кездесудің модераторы болу мен үшін зор мәртебе болды. Екі сағаттан астам уақыт бойы мазмұнды да кәсіби деңгейдегі пікір алмасу өрбіді.
Кездесуді «AMANAT» партиясының хатшысы, Әйелдер қанатының жетекшісі Шолпан Каринова ашты. Өз сөзінде ол басынан бастап осы бастаманың мақсаттары мен міндеттері талқыланған сәттен-ақ елімізде психологтер мен халықтың құқығын қорғайтын, азаматтардың білікті психологиялық көмек алуына жағдай жасайтын заң қабылдаудың қажет екені туралы ортақ пікір қалыптасқанын атап өтті. Бұл бағыттағы жұмыс енді ғана басталды.
Бүгінгі кездесуіміздің мақсаты – осы алаңда психолог мамандардың пікірін тыңдау, атап айтқанда, «Приоритет» жұмыс тобы әзірлеген нормаларға қатысты кәсіби көзқарастарын білу. Құжатты толықтырып, кәсіби қауымдастық ұсынған сындарлы ұсыныстар мен ескертулер негізінде жетілдіру қажет. Осылайша, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісіне психологтер қауымдастығының көзқарасын ескеру көзделіп отыр.
Сондай-ақ партия хатшысы «AMANAT» «Приоритет» жұмыс тобының мүшелеріне өз алғысын білдірді. Олар қоғамдық негізде бір жылдан астам уақыт бойы аса маңызды салада еңбек етіп келеді.
Онлайн талқылау барысында қатысушылар тарапынан бірқатар қызықты ұсыныс айтылды. Олардың көпшілігі пікірталас тудыратын сипатта болғанымен, барлығы да заң жобасымен одан әрі жұмыс жүргізуде маңызды рөл атқаратыны сөзсіз. Төменде сол ұсыныстардың мәнін ашатын кейбір маңызды ойлар келтірілген.
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің академиялық жұмыстар жөніндегі проректоры Мадина Умуркулова:
«Бұл жағдайдың шын мәнінде болып жатқанына, яғни бұл – түс емес, біз расында да осы мәселені талқылауға жиналғанымызға қуаныштымын. Менің ойымша, талқылау нәтижелері қандай болса да, олар міндетті түрде қалыптасқан жағдайды өзгертуге ықпал етеді. Заңның негізгі мақсаты – психологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және психологиялық қызметті реттеу, сондықтан ол жүзеге асады деп сенемін.
Менің баяндамам психодиагностика мәселесіне арналады. Бұл – маман қай салада жұмыс істемесін, психолог қызметіндегі ең алғашқы, ең күрделі әрі маңызды кезеңдердің бірі.
Қазіргі уақытта психолог емес, бірақ психолог ретінде қызмет етіп жүрген мамандардың саны көбейіп келеді. Бұл салада олардың психодиагностикалық әдістерді, әдістемелерді және бағыттарды таңдаудағы дайындықтарының жеткіліксіздігі айқын байқалады. Көп жағдайда психологтер өз жұмысында қолданатын құралдарды таңдау барысында тек қана интернеттегі ашық ресурстармен шектеліп, бұл құралдардың апробациядан, конструкциялаудан және валидизациядан өтуі қажет екенін ескермейді.
Сонымен қатар бұл мәселе психологтің теориялық және әдіснамалық тұрғыдан дайындық деңгейінің төмендігін де көрсетеді. Көп жағдайда мамандар интернеттен авторы көрсетілмеген әдістемелерді жүктеп алып, оларды ғылыми негізсіз қолданады. Әдістеменің қандай іріктемеде стандартталғанын, қандай әдістермен тексерілгенін саралай алмайды. Мұндай жағдайда кейбір психологтер «бұл менің авторлық әдістемем» деп мәлімдеп, тіпті оған авторлық куәлік те алып жатады. Бұл әсіресе мемлекеттік тілдегі әдістемелерге қатысты жиі кездеседі.
Өкінішке қарай, қазіргі уақытта классикалық білім беру жүйесінде де теңгерімсіздік бар: оқыту үдерісі тым академиялық сипат алып, теориялық аспектілерге шамадан тыс мән беріледі. Мен академиялық жұмыс жөніндегі проректор ретінде бұл жағдайды жақсы байқаймын.
Мен Стэнфорд университетінің немесе Оксфорд университетінің курстары секілді күмәнді курстарды бітірген түлектермен жиі кездесемін. Біліктілікті арттыру мәселесі өте өзекті! Бұл сертификаттардың қайдан алынатыны көпшілікке құпия емес. Білім және ғылым министрлігі біліктілікті арттыру бағдарламасын іске қосқанда екі талап қояды: бұл курстарды жүзеге асыратын ұйым реестрге тіркелуге тиіс және білім беру бағдарламасы сараптамадан өтуі керек. Өкінішке қарай, мұндай бағдарламалар өте аз. Ал егер біз психологтің қанша сертификаты бар екенін есептесек, олар өте көп болады, тек олар қайда және кіммен сертификатталатыны белгісіз. Менің ойымша, мұғалімдер өз біліктіліктерін растайтын сияқты, психолог та психодиагностика ретінде өз біліктілігін растауы керек, өйткені психодиагностика ғылымы тоқтап қалған жоқ, практикалық қызмет те дамып жатыр. Жаңа компьютерлік бағдарламалар жасалып жатыр. Киберқылмыстардың көбеюіне байланысты, әсіресе, біздің зерттелушілерден алған жеке деректеріміздің қорғалу мәселесі өзекті болып отыр. Психолог сақтау, жинақтау және ақпаратты трансляциялау протоколдарын біле ме? Менің ойымша, психологтер бұл мәселеде сөзсіз түсінікке ие болуы керек.
Тағы бір мәселе – мекемелерде психологтерге қай тараптан бекітілгені белгісіз әдістемелерді қолдануға міндеттелуі. Психолог осы әдістемелерді пайдалануға мәжбүр, бірақ қай әдістеме екенін, авторын, қалай іріктеліп, стандартталғанын ойламайды.
Психодиагностика саласындағы психологтің құзыреттілігін психодиагностикалық әдіснаманы таңдау, әдістер мен әдістемелердің бағыттарын таңдау, стандартизация саласындағы білім мен дағдылар, мәдени және семантикалық құзыреттілік мәселелері бойынша қосымша бақылаудың қажеттілігі туындады. Зерттеуді жоспарлау және жүзеге асыру дағдылары туралы айтпағанның өзінде. Бұл психологтер реестріне енгізу үшін міндетті шарт болуға тиіс.
Көптеген елде бұл қосымша психодиагностиканың сертификаты, психологтің психодиагностикасы бар. Ол ерікті, кейде міндетті. Мүмкін, біз психодиагност ретінде сертификаттауды ерікті, бірақ белгілі бір санаттар үшін міндетті ету туралы ойланатын шығармыз, мысалы, кейбір күмәнді шетелдік курстарда қысқартылған бағдарламалар бойынша оқыған педагог-психологтер бар.
Бұл жерде, айтатын болсақ, прецедент бар. Механизм бар, ол дәрігерлер, адвокаттар, мұғалімдер үшін әзірленген. Бұл механизм ұлттық аккредитация деп аталады. Және мемлекет бұл жерде ұлттық аккредитация орталығы арқылы психодиагност ретінде сертификаттауға өтініш берген психологтерді реттей алатын еді. Менің ұсынысым – осындай. Осы туралы ойланып көрейік».
Kozybaev University психологиялық қызметінің жетекшісі Павел Моисеев:
«Бүгінде біз, шын мәнінде, болашақты, әріптестеріміздің тағдырын және осы елдегі психологтердің болашағын қалыптастырып жатырмыз. Біз 1986 жылды еске аламыз, ол кезде Кеңес Одағында психологиялық қызметтер ұйымдастырылған болатын. Қажетті мамандар санын толтыру үшін үш айлық, жеті айлық, үш апталық курстардан өткендерді білім беру ұйымдарына қосқан еді. Сол кезде соншалықты көп қателіктер жіберілді, біз оның салдарын әлі күнге дейін түзетіп келеміз. Сондықтан психолог деп тек төрт жылдан кем емес базалық білімі бар адам ғана аталуы керек деген ұстанымым бар. Қосымша сертификаттар мен курстар психолог ретінде жұмыс істеуге негіз бола алмайды. Мен, көп жылдық тәжірибесі бар практик ретінде, кезінде Қазақстан Республикасында психологиялық қызметті іске қосу үшін арнайы оқудан өткен адам ретінде, психолог маманы кім бола алатынын қатаң анықтауды талап етемін. Әйтпесе, нумерологтер, родологтар және басқа да «мамандар» көбейіп, қосымша курстардан өткендері туралы сертификаттарын әкеледі.
Сонымен бірге бүгінде бізде белгісіз себептермен клиникалық психологтер, ұйым психологтері және басқа да аса қажет мамандардың жоқтығы маңызды мәселе болып отыр».
А.Мырзахметов атындағы Көкшетау университетінің профессоры, педагогика ғылымдарының кандидаты Дмитрий Лепешев:
«Осы оқу жылынан бастап фин жобасы аясында біз білім беру ұйымдары үшін жаңа санаттағы психологтерді даярлай бастадық. Бұл жаңа білім беру бағдарламасы "Білім беру психологиясы" деп аталады және негізінен балаларды білім беру ұйымдарында психологиялық қолдауға бағытталған. Бірақ енді тағы да сұрақ туындайды: біз оларды қалай жіктейміз, оларды психологтерге жатқызамыз ба, әлде педагог-психологтерге ме? Нәтижесінде, олар қайтадан екі ортада қалып қояды».
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ философия және саясаттану факультетінің жалпы және қолданбалы психология кафедрасының доценті, психология ғылымдарының докторы Арман Нұрмаханбетов:
«Бүгінгі әлемдік үрдістерге сәйкес, цифрлық ортаға, кибербуллингке, санаға манипуляция жасауға, интернет-тәуекелдер мен тәуелділіктерге қатысты аспектілер өте маңызды болып отыр. Халықтың психологиялық жағдайын цифрлық кеңістікте қорғау стратегиясын әзірлеу қажет, оның ішінде кибербуллингтің алдын алу, әлеуметтік желілер мен жасанды интеллектінің балалар мен жасөспірімдердің санасына теріс ықпал етуінің алдын алу, әлеуметтік желілерде бұқаралық сананы манипуляциялау процесін бақылау және ескерту міндеттері тұр».
Алматы энергетика және байланыс университетінің (АУЭС) әлеуметтік және тәрбие жұмысы жөніндегі директоры Зарема Абдуллина:
«Қазіргі уақытта психология саласында жасанды интеллектіні пайдалану бойынша курстар белсенді түрде әзірленіп жатыр. Бір жағынан, бұл – құптауға тұрарлық жайт. Бірақ мәселе мынада, инженерлік мамандар өз мамандықтарына байланысты психологтердің жұмыстан тыс қалатынына сенімді, өйткені жасанды интеллект көптеген нәрсені, оның ішінде тесттерді де жасай алатынына пікір білдіріп отыр. Мұндай көзқарас психологияға жақын болуы мүмкін. Сонымен қатар бұл мәселе заң деңгейінде нақты көрсетілуі қажет.
Онлайн талқылауға психологиялық ассоциациялардың жетекшілері белсене қатысып, олардың қатарында Қазақстан Психологтер одағының президенті, психология ғылымдарының докторы, профессор Мұхан Перлинбетов, Қазақстан Психологтер одағының төрайымы Гүлзат Асанова және басқалар болды.
Жиналыстың қорытындысын «AMANAT» партиясының Әйелдер қанатының «Психологиялық қызмет институтын құру және жұмысын ұйымдастыру» басымдылығы жөніндегі тең төрағасы Зарема Шаукенова жасады. Ол заң жобасын одан әрі әзірлеу жұмысының табысты болуына біздің психологиялық қоғамдастықтың бірлігі, «АМАНАТ» партиясының қолдауы, Мәжіліс депутаттарының көмегі үлкен мәнге ие екенін атап өтті.
Жұмыс әлі де жалғасып жатыр. Сол себепті 9 сәуірде «AMANAT» партиясының Орталық аппаратында «Халықтың психологиялық әл-ауқаты: сарапшылардың көзқарасы» тақырыбында сараптамалық талқылау өтті. Оған жетекші психолог ғалымдар мен тәжірибешілер, мемлекеттік органдардың өкілдері, аналитикалық орталықтар, сондай-ақ белгілі қоғамдық қайраткерлер мен сарапшылар қатысты.
Біздің міндетіміз – еліміз үшін маңызды нәтижеге қол жеткізу.
Эльмира АЛИЕВА, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының Психология, тәрбие және тұлғаны дамыту орталығының жетекші сарапшысы, «AMANAT» партиясы Әйелдер қанатының «Психологиялық қызмет институтының құрылуы мен жұмыс істеуіне жәрдемдесу» жұмыс тобының мүшесі