Бүгінде психологиялық күйзеліс тек ересектердің ғана емес, сондай-ақ жастардың да басты мәселесіне айналған. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметінше, әрбір төртінші адам өмірінде кем дегенде бір рет психикалық қиындыққа тап болады. Алайда бұл туралы айту көпшілік үшін әлі де ұят, әлсіздік ретінде қабылданады. Психолог мамандардың айтуынша, күйзелісті дер кезінде анықтап, маман көмегіне жүгіну – үлкен қадам. Өкінішке қарай, көптеген адам бұл белгілерді елемейді немесе өздігінен жеңуге тырысады. Соның салдарынан күйзеліс асқынып, психикалық дертке ұласуы мүмкін. Психология бойынша адам екі аптадан артық уақыт ішінде көңіл-күйі түсіп, ұйқысы тыныш болмай, эмоционалдық көңіл-күйі тым пассивті немесе тым белсенді болған жағдайда психологиялық күйзелістің алғашқы дабылы соғылады.
Күйзелістің де түрі көп
Қазір қоғамда адамның сыртқы келбеті ғана емес, ішкі жан-дүниесі де алаңдатарлық күйде. Күйзеліс – бәрімізге таныс жағдай. Бірақ оның да түр-түрі бар. Психологтер күйзелісті негізінен үш түрге бөледі: жедел күйзеліс – бір реттік, кенеттен пайда болатын қысым. Мысалы, жақыныңнан айырылу, ажырасу немесе жол апаты. Созылмалы күйзеліс – ұзақ уақыт бойы ішкі қысыммен жүру. Жұмыстағы проблемалар, отбасылық кикілжің, қаржылық қиындықтар әсер етеді. Эустресс пен дистресс – эустресс адамды алға жетелейтін оң мотивация болса, дистресс – керісінше, жан-ды қажытатын ауыр күй. Бұдан бөлек, күйзелістің нақты көріністері ретінде депрессия, эмоционалдық күйіп кету, паникалық шабуыл, тұлғалық дағдарыс және мазасыздық бұзылыстары бар. Бүгінгі адамның өмір сүру ырғағы тым жылдам. Таңнан кешке дейін жұмыс, оқу, жоспар, жауапкершілік. Демалуға, өзіне қарауға уақыт тапшы.
– Жалпы, біз қоғамда өмір сүргендіктен, қоғам мүшесі ретінде басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсеміз, қызмет етеміз, білім аламыз, түрлі орында жүреміз. Сол себепті күнделікті өмірімізде түрлі әдіспен әрекет етеміз. Алайда әртүрлі жағдайда психологиялық күйзелістер болуы мүмкін. Қазір неге адамдарда күйзеліс көп? Бұл неге байланысты? Әрине, бүгінде біз «цифрлық дәуірде» өмір сүріп жатырмыз. Сандық технологиялардың дамуы адам миының жұмыс істеу қабілетіне де әсер етеді. Яғни, ми бұрынғыдай логикалық ойланбайды, дайын ақпаратқа тәуелді болып барады, – дейді психолог Балабек Сақтағанов.
Оның айтуынша, бүгінде көп адам өз бетімен мәселені шешуге тырыспайды. Себебі интернет бар, жасанды интеллект бар, Google бар – бәрі дайын жауап береді. Instagram, TikTok секілді желілерде адамдар тек көзбен көргенін қабылдап, терең ойланбай, эмоциямен жауап береді. Олар ұзақ бас қатырмай, қысқа видеобейнелер көріп, назарын жиі ауыстырады. Бұл да ми жұмысына кері әсер етеді. Бұл – цифрлық технологиялардың дамуына байланысты туындаған бір фактор. Екінші фактор – экономикалық жағдай. Қаржылық қиындықтар адамдарды күйзеліске түсіреді. Көп адам несие алып, соны төлеуді уайымдайды. Бар тапқан табысы несиеге кетіп жатыр. Сол себепті адамдар отбасыға, бала-шағаға қажетті киім-кешек алуға да қиналады. Өз қажеттіліктерін жабу үшін де ақшасы жетпейді. Мұның бәрі адамға психологиялық қысым түсіреді. Сонымен қатар отбасындағы қарым-қатынастың нашарлауы, баламен сөйлесуге уақыттың жетпеуі – күйзеліске ұшыратуы мүмкін. Бұған жаһандық оқиғалар, соғыстар, табиғи апаттар секілді факторлар да қосылады.
– Қоғамда әлеуметтік желілер де күйзелістің көзіне айналып отыр. Мысалы, біреулер басқа адамдардың «жасанды» бақытын көріп, өз өмірін сонымен салыстырып, өзін төмен санайды. Ақпараттың көптігі де адамды қажытады. Бұған қоса, қаржылық сауатсыздық салдарынан ойынға тәуелділік, құмар ойындарға беріліп кету сияқты қауіптер де бар. Кейбір жастар мен ересектер түрлі бәс тігуге, онлайн ойындарға тәуелді болып жатыр. Бұл да күйзелістің бір себебі. Бұрын мұндай болмаған. Қазір заман өзгерді, сол себепті адамдар психологиялық қолдауды жиі қажет етеді. Ең жақсы тәсілдердің бірі – сүйікті іспен айналысу. Мысалы, шахмат ойнау, сурет салу, жануарлармен уақыт өткізу, табиғатта серуендеу, спортпен айналысу, бокспен айналысу – мұның бәрі стресстен арылуға көмектеседі, – дейді психолог.
Психологтің қызметіне сұраныс жоғары
Балабек Сақтағановтың айтуы бойынша, күйзелісті жеңудің де өзіндік жолдары бар. Ең бастысы бұл жағдаймен жалғыз қалмау. Психологке жүгіну, күн тәртібін реттеу, эмоцияны шығару, Хоббиге уақыт бөлу – адам өзін пайдалы әрі бақытты сезінетін іспен айналысқанда, ішкі күйзеліс азаяды.
Әр елде психолоке барудың бағасы әртүрлі. Қазақстанда 1 сеанс орташа – 20 000-50 000 теңге аралығын құрайды. Ал Алматы мен Астанада тәжірибелі мамандар 25 000 теңгеден басталады. Шетелде бұл баға жоғары: Ресейде – 20 000 – 60 000, Түркияда – 8 000 – 38000, Германияда – 25 000 – 40 000, Америкада – 40 000 – 100 000, Жапонияда – 30 000 – 60 000 теңге. Онлайн терапиялар бұдан арзанырақ. Ал кейбір Еуропа елдерінде психологиялық көмек әлеуметтік сақтандыру арқылы тегін беріледі. Ең көп маманға жүгінетін ел – АҚШ. Мұнда халықтың 40%-ы өмірінде кем дегенде бір рет психологке барып көрген. Германия, Норвегия, Финляндия, Канада, Аустралия елдерінде де бұл – күнделікті мәдениеттің бір бөлігі. Жапония мен Кореяда соңғы жылдары жастар арасында психологке бару сәнге емес, қажеттілікке айналып келеді. Ал Қазақстанда жағдай өзгере бастады. Бұрын бұл «ұят» немесе «есі дұрыс емес адам барады» деген түсінік болса, бүгінде жастар тарапынан сұраныс артып келеді. Әсіресе, қала жастары мен студенттер арасында.
Эмоционалдық күйзеліс – түрлі белгінің жиынтығы арқылы көрінетін күрделі жағдай. Ол физикалық шаршау, ой мен сезімнің таусылуы, созылмалы күйзелістің айқын көріністерін қамтиды. Мұндай кезде адамның еңбек ету қабілеті төмендеп, ұйқысы бұзылады, көңіл күйі үнемі құлдырап тұрады. Сондай-ақ түрлі соматикалық сырқаттар пайда болып, алкоголь, құмар ойын сияқты зиянды «тынығу» тәсілдеріне әуестік күшейеді. Эмоционалдық күйзеліс қаупі әсіресе адамдармен тығыз жұмыс істейтін қызметкерлерге: әлеуметтік сала мамандарына, педагогтернге тән. Себебі жоғары жұмыс қарқыны, демалыстың тапшылығы, қиын клиенттермен жиі кездесу үлкен стресс көзі болып саналады. Бұл күйдің қауіптілігі – баяу өрши беруінде: әуелде адам тек қалыптыдан көбірек шаршағандай сезінеді, ал жағдай ушыққанда барлық салада бұзылу белгілері байқалады. Мазасыздық, енжарлық, ұйқысыздық өрши түседі, ештеңе істеуге күш қалмайды. Көп жағдайда ағза түрлі ауруға шалдыққыш болып, адам өзін мүлде дәрменсіз сезіне бастайды.
Психологияда белгілі бір жас кезеңдерінде адамның өмірінде маңызды ішкі өзгерістер болып, дағдарыс тууы мүмкін: 3 жаста – бала «өзім» дегенді танып, ата-анаға қарсы шыға бастайды. 13 жас – жасөспірімдік кезең. Өз орнын іздеу, сыртқы әлеммен күрес. 25 жас – жеке өмір, мансап, болашаққа байланысты дағдарыс. 30 жас – жетістіктерді бағалау, салыстыру, «Қатарымнан қалып қойдым ба?» деген уайым. 40 жас – «орта жас дағдарысы». Адам өз өмір жолын қайта қарауға мәжбүр болады.
Күйзеліс – әлсіз адамның емес, тірі адамның белгісі. Әрқайсымыз қандай да бір сәтте ішкі тығырыққа тірелуіміз мүмкін. Ең маңыздысы – бұл күйден шығуға ұмтылу, көмек сұраудан қорықпау және жан саулығына дәл денсаулық секілді мән беру. Себебі мықты қоғам ең алдымен, психологиялық тұрғыдан сау адамдардан құралады.
Абылайхан ДҮЙСЕНБЕК,
ЕҰУ студенті