Ол – қазақтілді тренерлердің аздығы. Шахмат ұлттың интеллектуалды әлеуетін қалыптастыратын тәрбие құралы деп есептелсе, онда бұл спорт мемлекеттік тілде үйретілуге тиіс емес пе? Қазақтілді шахмат жаттықтырушылары неге санаулы? Бұл ойынды қазақ тілінде үйренгісі келетін бүлдіршіннің талап-тілегі қашан орындалады?
Қазақтілді орта қашан кеңейеді?
Өкінішке қарай, қазір Қазақстанда қазақ тілінде жүргізетін шахмат комментаторлары небәрі үшеу ғана. Сол үшеудің бірі – Фархат Мәжитұлы. Оны Қазақстан шахмат федерациясы арнайы шақырып, 2023 жылғы 9 сәуірде Сент-Реджис қонақүйінде өткен Ян Непомнящий мен Дин Лижэнь арасындағы Әлем чемпионатын тікелей эфирде қазақша түсіндіріп беру міндетін сеніп тапсырды. Сол тарихи матчтағы тікелей эфирді тізгіндеген Фархат Мәжитұлы мен халықаралық гроссмейстер Мұртас Қажығалиев болды.
Бүгінде шахматты үйренемін деген жас буын арнайы орталықтар мен академияларда талабын шыңдай алады. Осындай орталықтағы жаттықтырушының көбі жұмысын орыс тілінде жүргізеді. Ал ауыл-аймақтарда мұндай орталық тұрмақ, шахмат жаттықтырушыларының өзі тапшы. Фархат Мәжитұлы да ауылда кәсіби жаттықтырушысыз шахматты меңгерген. Ойын шартын сыныптасынан үйреніпті. Зиятын арттыратын шахматқа қызыққаны сонша, өз бетінше кітап парақтап, спорт шеберіне үміткер деңгейіне дейін жеткен. Осындай тәжірибеден өткен ол тіл мен білікті мамандарды дайындауға басымдық бергенде, бұл мәселе ауылдарда әлдеқашан шешілетін еді деген тұжырымға келді.
– Ауылды жерде білікті шахмат маманын табу қиын. Еліміздің оңтүстік өңірлерінде бұл мәселе әлі де өзекті болып отыр. Өйткені зерек, талантты бала көп. Бірақ олар шахматты мемлекеттік тілде үйренгісі келеді, кітап оқығысы келеді. Өкінішке қарай, қазақ тілінде мұндай деңгейдегі шахмат кітаптары жоқтың қасы. Айтылып отырған мәселенің түп-төркіні – қазіргі жаттықтырушылардың орысша білім алғанында. Бұрынғы буын көбіне орыс тілінде білім алғандықтан, біз өзіміз де осы қиындыққа тап болдық, – деді Ф.Мәжитұлы.
Бұрын бұл мәселені неге шеше алмадық? Фархат Мәжитұлының айтуынша, шахматпен кәсіби түрде айналысатын қазақтілді спортшылар өте аз. Бүгінде қазақстандық шахмат ортасы кеңейген. Өйткені бұл енді ғана бұқаралық сипатқа ие болып келеді.
– Президент шахматты өте жақсы қолдауда. Шахматтың насихатталуы да қарқынды жүріп жатыр, елімізде мықты ойыншылар қатары уақыт өте артып отыр. Қазақ тілінде үйреніп жүрген балалар бар, олар шахматты соңғы 3-4 жылда ғана бастады. Сондықтан бұл мәселе таяу уақытта шешіледі деп ойлаймын. Кемі 5 жыл, ары кетсе 10 жыл ішінде қазақ тілінде сабақ беретін білікті мамандар, жаңа буын кадрлар дайын болады деп сенемін, – дейді ол.
Бүгін жаттықтырушыларды былай қойғанда, «өз бетіммен дайындаламын» деген балаға оқулық не нұсқаулық жоқ. Мемлекеттік тілде шахматты оқытатын әдебиет мүлде жазылмады десек те болады. Бар болса да, саусақпен санарлықтай. Атап айтқанда, әлемнің бірнеше дүркін чемпионы, әйелдер арасындағы халықаралық дәрежедегі гроссмейстер Динара Сәдуақасованың «Шахмат ойнап үйренейік» атты кітабы бар. Мұның өзі осыдан 7 жыл бұрын жазылған еңбек. Ал соңғы уақытта жарыққа шыққан кітаптың бірі – жақында мектептерге жол тартқан 1-сыныпқа арналған «Шахмат негіздері» оқулығы. Бастауыш мектеп курсына арналған бұл оқулық балаларға ежелгі әрі зияткерлік ойындардың бірі – шахматтың негізгі қағидаларын меңгеруге көмектеседі. Ал кәсіби деңгейдегі, тәжірибесі жоғары шахматшыларға арналған әдебиеттер әлі жазылмады. Аударма жағы да дәл осындай сипатта.
– Барлық сапалы, мазмұнды кітаптар орыс тілінде жазылған. Терминология да, әдістемелер де сол тілде қалып қойды. Мәселе мынада: біз балаларды оқытып жүрген ең мықты кітаптар – әйгілі шеберлердің, жаттықтырушылардың, кеңестік шахматшылардың еңбектері. Егер біз осы маңызды, іргелі шахмат кітаптарын қазақ тіліне аудару мәселесін көтерсек, өте жақсы болар еді. Сонда қалалық та, ауылдық та балалар өз бетінше кітап арқылы шахматты үйрене алар еді. Менің ойымша, алдағы 5-10 жылда бұл мәселе қазақ тілінің пайдасына шешіледі. Кәсіби деңгейде қажетті негізгі әдістемелер, партиялар жинағы, әйгілі гроссмейстерлердің үздік ойындары мен терең талдаулары, мысалы, Ботвинниктің, Каспаровтың «Менің ұлы ізашарларым» секілді еңбектері қазақ тіліне әлі аударылған жоқ. Осындай сапалы кітаптар аударылса, керемет болар еді. Алайда қазіргі таңда баспа ісінде әлі де жүйесіздік бар, сондықтан күтіп отырмыз. Баспа ісі мен аударма реттелсе, қазақтілді шахматшылардың сапасы мен саны да арта түсері сөзсіз, – дейді Фархат Мәжитұлы.
Сонымен қатар әлемдік матчта комментатор болып, қазақша ақпарат таратқан Фархат Мәжитұлы комментаторлық бағытта әлі де тұрақты жүйе қалыптаспағанын алға тартты.
– Менің ойымша, бұл жерде мәселе – көрерменнің жоқтығында емес, мәселе – шахматтың қазақ аудиториясында енді ғана танымал бола бастағанында. Иә, қазірше комментаторлық бағытта айтарлықтай жүйе қалыптаспаған, бірақ бұл уақытша құбылыс деп сенемін. Себебі болашағы зор, дарынды жастарымыз көп. Жақын арада бұл мәселе де шешімін табады деп ойлаймын. Өйткені елімізде шахматқа деген қызығушылық күн санап артып келеді, – деді.
Оның айтуынша, шахмат комментаторы болу үшін жүйелі сөйлей білу жеткіліксіз, ол шахматты терең түсінетін, тәжірибелі ойыншы болуы керек. Әсіресе, шеберлердің партияларын талдап беру үшін өзі де жақсы деңгейде ойнай алуы шарт екенін айтты.
Терминологияға бірізділік керек
Кей мектептерде шахмат пән ретінде оқытылып жүр. Айдос Тұрғанбай – Астанадағы Zerdeli халықаралық мектебінде шахматтан балаларға қазақ тілінде сабақ өтіп жүрген жалғыз тренер. Ол нұсқаулықтарды пайдалану әлдеқайда қиын екенін айтады. Оның себебі мектеп жасындағы балаларға арналған оқулықтар жоқ.
– Шахмат ақыл-ойды өсіреді. Бірақ қазақша ойланатын бала үшін бұл қиындық туғызып жатыр. Өйткені қазақ тілінің терминологиясы дұрыс қалыптаспаған. Қазір әр ойыншы өзінше аударып жүр. Меніңше, сөздіктерге мемлекеттік деңгейде назар аудару керек. Филологтар мен шахмат шеберлері келісе отырып қазақша нұсқаулықтарға бірізділік енгізсе, шахматтың қазақша ауқымы да кеңейер еді. Бастауыш оқып жүрген кезде шахматты хобби ретінде бастап едім. Қазір байқасам, содан бері ауылымда кәсіби маман да, шахматтан жетістікке жетіп жүрген бала да жоқ, – дейді ол.
Шахмат – баланың мінезін қалыптастырады: зеректік, шешім қабылдау, сабырлық, өзін өзі ұстау сияқты басқа да адамгершілік қасиеттер интеллектуалды ойын арқылы бойға дариды. Мектеп қабырғасында бұлар ойын арқылы ғана емес, арнайы дайындалған бейнеролик пен анимациялар арқылы да түсіндіріледі. «Осындай мүмкіндікті дұрыс пайдалана алмай жатырмыз», – деген Айдос Тұрғанбай қазақтілді бағдарламалар жасау керегіне тоқталды.
– Сабақ барысында балаларға үзіліс ретінде бейнежазбаларды көрсететін кездер болады. Әлеуметтік желіден іздейтін болсақ, тек орысша материалдар шығады. Қазақшасы табылғанның өзінде сапасы өте нашар, балалар одан ештеңе ала алмайды. Содан орысша бейнематериалдарды амалсыз пайдаланамыз. Кітап шығару қиын болса, қазір бәрін электронды түрде жүзеге асыруға да болады. Неше түрлі программа бар. Сондай жүйелерге қазақ тілін орнатсақ, кедергілерден әжептәуір арылатын едік. Қазақша ойлаған бала қазақ болып өседі. Сондықтан шахматқа спорт деп емес, ұлттық құндылығымызды дамытатын мүмкіндік деп қарауымыз керек, – дейді Айдос Тұрғанбай.
Шахматта қазақ тілінің дұрыс өркендемеуінен дарынды балалар мен білікті ұстаздар өз әлеуетін толық аша алмай отыр. Шахмат тақтасында қазақ тілі үстемдік құрса, елдің ертеңі терең ойлы, зерделі, ұлттық рухы берік ұрпақпен бекемделері сөзсіз. Бұл – тек бір спорт түріндегі тілдік жеңіс емес, ұлттың зияткерлік биігіне бет алған рухани серпілісі. Ендеше шахматтағы әр жүріс – тіл тағдырына жасалған нақты қадам.
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ