Жылтыр жарнама жарға жықпасын

2025 жылдың алғашқы жартыжыл­ды­ғында елімізде 86 мыңнан астам адамды тарт­қан 36 қаржы пирамидасына тосқауыл қойылды. Қаржылық мониторинг агент­тігі­нің дерегінше, жыл басынан бері жалған ин­вестициялық жобалар туралы ақпарат та­ратумен айналысқан 7 мыңнан астам ин­тернет-сайт бұғатталған. Бұл көрсеткіш қар­жы нарығында әлі күнге дейін түйіні тар­қамаған мәселенің көптігін, оңай ол­жаны көздеген алаяқтар айласын емін-ер­кін іске асырып жүргенін көрсетеді. 

Қайырымдылықтың атын жамылған 

Жылдам табыстың арбауына түскен қараша халық Алматыда да аз емес. Мәселен, шаһарда жыл басынан бері қар­­жы пирамидаларынан 1 мыңнан астам адам зардап шеккен. Алматы қаласы бойын­­ша Экономикалық тергеп-тексеру де­пар­таменті басшысының орынбасары Са­бырғали Балғалиұлының сөзінше, осы­ған дейін қаржы пирамидасын ұйым­дас­тыр­­ған 10 алаяқтық жоба қызметі тоқ­та­тыл­­ған. Олардың арасында өзін қайы­рым­ды­­­лықпен айналысатын тұрғын үй бағ­дар­ламасы ретінде таныстырған «Үйлі бо­лайық» атты жалған әлеуметтік жоба да бар. Қайырымдылықтың атын жамылған топ 515 салымшыдан 50 миллион теңгеден астам қаржы жымқырған.  Қазір қаржылық пирамидамен айналысқан 6 қылмыстық іс сотқа жолданыпты. Сабырғали Балғалиұлы мұндай алаяқтық жүйеге адам өз еркімен және заң аясынан тыс кіретінін, сондықтан сал­ған ақшаны қайтаруға ешкім кепілдік бермейтінін ескертті.

Макроталдаушы, MBA Аягөз Ханет кейінгі жылдары қаржы пирамидалары бү­кіл әлемде қарқынды дамып кеткенін, бұ­ған бірден-бір әсер етуші фактор – сандық плат­формалар мен онлайн төлем жүйе­лері­нің кеңінен қолданылуы екенін айтады. Оның дерегінше, «Қаржы тұтынушыларын қорғау: сандық дәуірдегі саясат әдістері» атты зерттеуде сандық дәуірде адамдардың мүмкіндіктері артты, алайда оған  қоса жаңа сын-қатер де әкелді: алаяқтық, деректерді ұрлау, жеке деректердің құпиялығының бұ­зылуы және сандық алаяқтықтың жаңа формалары шықты деп атап көрсетіледі. Бұл құбылыс пирамидаларды анықтауды және тоқтатуды қиындатады, өйткені олар көбіне бақылау аймағынан тыс онлайн платформалар арқылы жұмыс істейді. 

– Пирамидалар көлеңкелі эконо­ми­ка­да­ғы ақша айналымын арттырады. Нә­ти­же­сінде, ақша айналымы бақылаудан тыс қа­лып, бұл жағдай қаржы жүйесінің тұрақ­тылығына және макроэкономикалық сая­саттың тиімділігіне қауіп төндіреді. Қаржы нарығында қысқамерзімді дағдарыстар ту­дырады. Олар инвестициялық ағындарды бұ­зып, бағалы қағаздар мен депозиттік жүйелердің тұрақтылығын төмендетеді. Нә­тижесінде, нарықтағы құбылмалылық ар­тып, экономикалық шешім қабылдауды қиын­датады. Халықтың заңды қаржылық инс­титуттарға деген сенімін азайтады. Зерт­теулер көрсеткендей, дамушы елдерде қар­жы пирамидалары көбейген сайын ха­лықтың банкке сенімі азайып, депозиттер баяу өседі немесе төмендейді екен, – деді мак­роталдаушы.

Пирамиданы ұйымдастыратын кімдер?

Елімізде жиі кездесетін алаяқтық схемаларға көбіне күмәнді инвес­тиция­лық жобалар, жасырын пирамидалар, «сері­ктестік бағдарламалар» мен жоғары кірісті уәде ететін онлайн-платформалар кіре­ді. Аягөз Ханеттің айтуынша, елімізде қар­жы пирамидаларына ақша құйған­дар­дың басым бөлігі – орта жас шамасындағы аза­маттар. Себебі олардың қалтада қара­жаты бар болғанымен, инвестициялық тә­жірибесі шектеулі. Сондай-ақ егде жас­тағы адамдар да алаяқтардың арбауына жиі түсіп жатады. Өйткені олар әлі ғаламтордағы түрлі схеманы түсіне бермейді, адамдарға сенгіш болып келеді.

– Халықаралық зерттеулер мен Қазақ­стан­дағы практикалық жағдайға сүйеніп айтар болсақ, қазіргі заманғы пирамидалар әдетте жаңа мүшелердің қаражаты есебінен кіріс табу принципімен жұмыс істейді. Ұйым­дастырушылар негізінен кәсіби IT-ма­мандар, психологтер және сөзге шешен адам­дар болады. Олар пирамидаларды на­сихаттау үшін әлеуметтік желілер мен мес­сенджерлерді, сондай-ақ белгілі адам­дар­дың беделін пайдаланады. Пирамиданың құр­бандары көбіне қаржы сауаты төмен, инвестициялық тәуекелдерді дұрыс бағалай алмайтын адамдар. Олар тез пайда табуды көз­дейді, қысқамерзімді кіріс көзін іздейді жә­не таныстардан, блогерлерден немесе ин­тернеттегі жарнамадан алынған ақпа­рат­қа сенуге бейім болып келеді. Гендерлік фак­торға келсек, алаяқтарға әйелдер де, ер­кектер де бірдей алданады. Крип­товалю­таға және онлайн инвестициялық жобалар ар­қылы ұйымдастырылған схемаларға кө­біне жастар қызығушылық танытады, – де­ді ол.

«Сенім желісі» әсер етеді

Елде пирамидалардың кең таралуына бірнеше әлеуметтік-экономикалық фактор әсер етеді. Макроталдаушы соның ішінде қазір белең алып отырған, көптің қалтасы­нан қағылуына жиі себеп болған негізгі төрт факторды атап көрсетті. 

– Ең алдымен, мен «сенім желісі» фак­то­рын атар едім. Қаржы пирамидалары, ең ал­дымен, таныс-тамыр арқылы таралады. Оған қоса, кейінгі жылдары әлеуметтік желі мен танымал блогерлердің қатысуымен де кең таралып отыр. Адамдар көбіне өз дос­тары мен туыстары арқылы ұсынылған ин­вестициялық схемаларға сенеді. Эко­но­мика бойынша Нобель сыйлығының лау­реа­ты Ричард Талердің «шектеулі рацио­нал­дық» тұжырымы бойынша адамдар ше­шім қабылдауда барлық ақпаратты өң­дей алмайды, тек қолжетімді немесе көзге кө­рінетін бөлігін ғана ескереді екен. Демек, Қа­зақстанда адамдар пирамидалардың уәде ет­кен жоғары кірісіне қызығып, толық тек­серусіз сенеді. Олар схеманың нақты қаупі мен ықтимал шығындарын ескермей, тек та­ныстарынан немесе танымал бло­герлер­ден алған ақпаратқа сүйенеді. Алайда бұл когнитивтік қате (herd behavior). Мұндай механизм пирамидалардың заңсыз екенін түсінген адамдардың өздері ескерту жасап үл­гермей тұрып, жаңа қатысушыларды тар­туға мүмкіндік береді, – деді маман.

Present bias феномені

Мамандар жиі ескертіп дабыл қа­ғатын екінші фактор – қаржылық сауаттың төмендігі. Бұл – қарапайым аза­мат­тардың басты әлсіз тұсы. Олар инвес­ти­ция мен жинақ ұғымдарының айырма­шы­лығын жете түсінбегендіктен, жоғары та­бысқа уәде беретін күмәнді ұйымдарға се­нім білдіреді. Одан өзге әлеуметтік орта­ның ықпалы да бұл құбылысты күшейте түс­пек. 

– Адамдардың пирамидаларға қызы­ғуы­ның тағы бір себебі –  present bias, яғни кешігетін сыйақыға төзбеушілік феномені. Бұл – үшінші фактор. Аталған тұжырым адам шешім қабылдауда жақын болашақ­тағы пайданы алыс болашақтағы табысқа қа­рағанда жоғары бағалайтынын көрсетеді. Пирамидалар қысқамерзімді кіріс уәде ете­ді: бірнеше апта немесе ай ішінде салым­шы­ларға пайда береді. Ал ұзақциклді ин­вес­тициялар тек бірнеше жылда табыс әке­леді. Сол себептен present bias әсерінен адам­дар пирамидалардың қауіпті екенін бі­ле тұра, жылдам пайдаға қызығады. Бұл фе­номен экономикалық контекстпен де үй­леседі. Инфляцияның жоғары деңгейі, жұ­мыссыздық, табыс айырмашылықтары сияқ­ты факторлар адамдарды «қазір тез ақ­ша тапсам, бүгінгі қажеттілігімді жаба­мын» деген ойға итермелейді, – деді А.Ханет.

                                                                                коллаж: Елдар ҚАБА

Макроталдаушы төртінші фактор ре­тінде алаяқтықты алдын алу бойынша ин­фрақұрылым мен құқықтық жүйенің әлсіз­ді­гін алға тартты. Қазақстанда қаржы пи­ра­мидаларын тоқтатудағы негізгі қиын­дық­тардың бірі – сот жүйесінің ұзаққа созылуы, тергеу процестерінің бюрократиялық ке­дер­гілер негізінде баяулауы, сондай-ақ жауап­кершіліктің болмауы. Аягөз ханым бұл факторлар билік органдарына шара қол­дануға мүмкіндік бермей, керісінше, схе­малардың ұзақ уақыт жұмыс істеуіне жағ­дай жасайтынын атап өтті.

Кедейліктен жылдам табысқа құмартады

Ал экономист Әйгерім Рысбаеваның сө­зінше, пирамидалардың тоқтаусыз жұ­мыс істеуіне елдегі кедейлік пен әлеуметтік тең­­­­сіздіктің өсуі де айтарлықтай әсер етіп отыр. Бұл азаматтардың материалдық жағ­дайын тезірек жақсарту үшін тәуекелді схе­маларға, «оңай әрі жылдам табыс» табуға итер­мелейді.

– Халықтың 40%-дан астамы айлықтан ай­лыққа күн көреді. Соның салдарынан көп­теген отбасы қаржы тапшылығын сезі­неді. 2024 жылы интернет-алаяқтықтың 22,9 мыңнан астам фактісі тіркеліпті. Бұл бір­неше жыл бұрынғыдан бірнеше есе көп. Он­лайн-жарнама, әлеуметтік желілер мен мес­сенджерлер мыңдаған адамды жылдам тар­туға мүмкіндік беріп отыр. Қаржылық мо­ниторинг агенттігінің дерегіне сүйенсек, 2024 жылы 42 пирамида жойылып, азамат­тар­ға келтірілген шығын 20 млрд теңгеден асты. Иә, қомақты қаражат. Бұл мәселенің ауқымдылығын көрсетеді. Бұдан бөлек, қар­жы пирамидаларының кең таралуы ел­дің беделіне нұқсан келтіріп, шетелдік ин­вестициялар үшін тартымдылығын тө­мендетеді, – деді сарапшы.

Кейінгі жылдары қаржы пирами­да­ларының көбеюі азаматтардың же­ке қаражатына ғана емес, жалпы эконо­ми­калық тұрақтылыққа кері әсерін тигізіп отыр. Мұндай алаяқтық схемалар қоғамда сенім дағдарысын қалыптастырып, қаржы инс­титуттарының иммиджіне нұқсан кел­тіреді. Сарапшылардың айтуынша, бұл құ­былыс жеке шығындармен шектелмей, ұлт­тық қаржы жүйесіне деген қоғамдық се­німді әлсіретуі ықтимал.

– Азаматтар пирамидалардан зардап шек­кен соң, олар бүкіл қаржы жүйесіне кү­дік­пен қарай бастайды. Олар үшін банк­тің депозиттері, инвестициялық қорлар не­месе сақтандыру компаниялары да «қауіп­ті» болып көрінуі мүмкін. Бұл халықтың жинақ ақшасын қолма-қол ұстап, ресми қаржы арналарын айналып өтуге әкеліп соғады, – деді Ә.Рысбаева.

Сөз соңында экономист алаяқтықтан қор­ғау үшін қаржылық сауаттылықты арт­тырудың тиімді жолдарын тізіп өтті.

– Біріншіден, құқықтық жауап­кер­ші­лік­ті күшейту, яғни ұйымдастырушыларға қа­таң жаза қолдану, интернет арқылы жа­салған қылмыстарды жедел анықтайтын ар­найы бөлімшелер құру қажет.  Екіншіден, қар­жылық қадағалауды арттыру. Бұл дег­е­ні­міз, халықтан қаражат тартатын барлық ұйымды лицензиялау, олардың қызметін қа­таң бақылау. Үшіншіден, қаржылық сауат­тылықты көтеру. Бұқаралық ақпарат құрал­дары, әлеуметтік желілер және тре­нингтер арқылы халыққа қарапайым тіл­мен түсіндіру жұмыстарын жүргізу, алаяқ­тық түрлерін, пирамида белгілерін анық­тай­тын шағын бейнероликтерді көбірек көр­сету. Төртіншіден, ынтымақтастықты кеңейту. Банктер, интернет-платформалар, теле­ком-операторлар және халықаралық ұйым­дармен бірлесе әрекет ету, – деді эко­номист Ә.Рысбаева.

Дегенмен мемлекет тарапынан заңна­ма­лық бақылау мен алдын алу шаралары кү­шейтілгенімен, жеке адамның жауап­кер­ші­лігі артпайынша, мәселе түбегелі ше­ші­мін таппайды. 

Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ, 

Алматы қаласы