Авторы: Айдың нұры
Айзере – жүректің ханшайымы
(ертегі)
Ертегі орташа көлемде, 5–7-сынып деңгейіне сай, тәрбиелік мәні терең болады.
Ертеде бір шалқар даланың төрінде биік мұнаралы, күміс шатырлы бір ханның сарайы болыпты. Бұл елде әділдік пен тыныштық орнапты, ал хан –дана, ақылды әрі мейірімді жан екен. Оның үш қызы болыпты: Зұлқия, Балзия және ең кішісі – Айзере. Айзере – ханның туған қызы емес еді. Оны бес жасында қарлы боранда тауып алып, асырапты. Бірақ хан оған туған қызындай қарады. Жұмсақ мінезді, жанары жылы Айзере сарайға кірген күннен бастап, бәрінің жүрегін жаулап алды. Қыздың бойынан мейірім мен нұр төгіліп тұратын. Зұлқия мен Балзия сұлулығымен мақтанса, Айзере сыпайылығымен, еңбекқорлығымен ерекшеленетін. Алайда үлкен әпкелері оған көп жақсылық көрсете қоймайтын. Киімдерін лақтырып тастап кетсе де, Айзере үндемей жинайды. Тіпті кейде әпкелері мазақ қылып:
– Мынау кім өзі? Біздің сарайда қызметші сияқты жүреді! – деп келемеждеп жататын. Айзере ешқашан ашуланбайтын. Жауап орнына күлімдеп тұрып, өз ісін жалғастыра беретін. Бір күні көрші патшалықтың ханзадасы Сырым ел аралап, хан сарайына қонаққа келіпті. Хан оны үлкен құрметпен қарсы алып, қыздарымен таныстырады. Зұлқия мен Балзия бірден ханзаданың көңілінен шығуға тырысып, сәнденіп, жарысып сөйлейді. Ал Айзере өз бөлмесінде отырып, күміс жіппен әпкелерінің киімін тігіп отыр еді. Сырым ханзада сарай ішін аралап жүріп, Айзерені кездейсоқ кездестіреді. Қарапайым киінген, бірақ жанары мейірімге толы қызға қарап, ханзаданың жүрегі ерекше бір жылулықты сезінеді.
– Сен кімсің? –дейді ол таңдана.
– Мен ханның қызы – Айзере боламын, – деп басын иіп, сыпайы жауап береді қыз.
–Ханның қызысың ба? Бірақ сен өзгеше екенсің... – дейді Сырым, таңданысын жасыра алмай.
Содан бастап ханзада жиі Айзеремен сөйлесіп, оның ішкі сұлулығына тамсана бастайды. Бұл Зұлқия мен Балзияға ұнамайды. Олар Айзерені кешке өтетін балға барғызбау үшін көйлектерін жұлып тастайды, шашын шашағыра сабайды. Бірақ Айзере қайта үндемей, түнде отырып, өзіне қарапайым қызыл көйлек тігіп шығады.
Сол кеште ханзаданың сарайында үлкен бал болады. Барлық ханшайымдар әсем киініп келеді. Сырым бәрін сыпайы қарсы алады, бірақ жүрегі Айзерені іздеп тұрады. Кештің бір бұрышында жаймен басып, қызыл көйлек киген Айзере кіріп келеді. Жарық шамдар көз ұшында жарқырағанда, жұрт бір сәтке тына қалады. Ханзада оның қолын алып:
– Менің ханшайымым – дәл осы! – деп ортаға алып шығады.
Айзере ұялып, басын төмен түсіріп тұрады. Бірақ оның жанарында қорқыныш емес, мейірім мен сенім бар еді. Сол сәтте, олардың маңында үш түрлі түсті гүл ашылып шыға келеді: ақ – мейірімділіктің белгісі, қызыл – шынайы махаббат, ал көк – адалдықтың белгісі екен. Бұл гүлдер сиқырлы екен, тек таза жүректен туған жақсылыққа ғана ашылады дейді.
Зұлқия мен Балзия бұл көрініске қарап тұрып, өз істеріне қатты ұялады. Олар Айзереге келіп:
– Сіңілім, бізден кешірім сұраймыз. Сен бізге неше рет жақсылық жасадың, ал біз тек ренжіттік. Кешірші, – дейді екеуі де жылап.
Айзере әпкелерін құшақтап:
– Шын жүректен кешіремін. Біз бір отбасымыз. Тек мейірім болса, барлығы кешіріледі, – дейді. Содан бастап үш ханшайым бір-біріне жанашыр болып, елге қызмет ете бастайды. Айзере Сырым ханзадаға тұрмысқа шығып, «Жүректің ханшайымы» атанады. Ол сарайдағыларға мейірім үйретіп, адамдарға көмектесіп, елдің шын сүйіктісіне айналады. Ал сиқырлы үш гүл мәңгі солмай, патшалық бақшасында өсіп тұрады. Себебі, ол гүлдер жүректен шыққан мейірімділік пен кешірімділік символы еді...
Көлеңке ішіндегі ханзада
(ертегі)
10-14 жас аралығындағы оқушыларға арналған
Ерте, ерте, ертеде...
Бұлттар аққудай жүзетін, ай аспанда сырғадай салбыраған, таң нұры гүлдерге шапақ шашқан бір шұрайлы елде Хауза есімді ханшайым өмір сүріпті. Хауза – хан мен ханымның жалғыз қызы еді. Оның шашы – түнгі аспандай қап-қара, жанары – көктемгі жапырақтай мөлдір, жүрегі – күн сәулесіндей мейірімді болған екен. Ешкімге белгісіз бір сырмен ханшайым ешқашан күліп көрмепті.
Сарайда той болып жатса да, гүлдер ашылып жатса да, ол терезе алдында үнсіз отырып, көкжиекке телміріп қарай беретін. Күндердің бір күнінде ханшайым аяқ астынан ауыр дертке шалдығып, ес-түссіз жатып қалады. Хан бүкіл елден емші, балгер, тәуіп, ғалым – кім бар, соның бәрін жинайды. Бірақ ешқайсысы ем қона алмайды. Сол бір кеште хан сарайының қақпасына үсті-басы шаң, киімі қарапайым, бірақ жанары терең жас жігіт келеді. Ол:
– Мен дәрігер емеспін, жүрекпен емдей аламын, – дейді. Хан күмәнмен қараса да, соңғы үміт ретінде келісім береді. Жас жігіт ханшайымның қасына барып үнсіз отырады. Ол ешқандай дәрі бермейді, тек сыбырмен ертегі айтады. Әр кеш сайын жүрекке жылы сөздер айтып, қыздың маңдайынан самал желдей сипап өтеді. Түнгі жұлдыздарға қарап:
– Сенің жан дүниең сол жұлдыздай жарық. Тек сен өзің оны әлі көрмедің, – дейді. Хауза оны естімесе де, жүрегі әлдеқайда жеңілдей бастағандай еді.
Күндер өтеді. Тек бір түнде, дәл сағат он екіде, ханшайым көзін ашады. Қараса, ешкім жоқ. Қасында тек бір қағаз парақ жатыр екен. Онда былай деп жазылған:
«Кейде адамға дәрі емес, жан жылуы керек. Сен – жарықсың. Ал мен – көлеңкеде тұрған ханзада едім. Енді сен жарық болдың, мен тыныш жоғаламын...»
Ханшайым көзінен мөлдір жас тамызып, әлгі қағазды жүрегіне басады. Сарайда үлкен қуаныш басталады. Барлығы Хаузаның жазылып кеткеніне шаттанып,той-думан ұйымдастырады. Әйтсе де ханшайым ол тойға шықпады.Ол терезе алдында үнсіз тұрды. Бұрынғыдай емес...
Күлімдеп тұрды.
– Қайда кетті ол? – деп сұрайды күтушілер.
– Ол ешқашан болмаған да шығар... Тек менің көлеңкемде өмір сүрген шығар... – дейді Хауза жай ғана.
Сол күннен бастап ханшайым сарай қызметкерлеріне ғана емес, бүкіл елге жанашыр, мейірімді жанға айналды. Ол енді тек өз өмірін емес, өзгелердің жанын да емдейтін бір мейірім иесі еді.
Ал түн келгенде, терезе алдында бір жұлдызға қарап сыбырлайтын:
– Егер сен менің көлеңкемде жүрген ханзада болсаң – мен сені ешқашан ұмытпаймын...
Тамшы жүрек
(Балаларға арналған экологиялық-тәрбиелік ертегі)
Ерте, ерте, ертеде, адамдар мен табиғат арасында тығыз бір байланыс болған уақыттарда, жер беті әсем, таза әрі жасыл болыпты. Ағаштар биік өсіп, өзендер мөлдір болып ағып жатты. Адамдар табиғатты өз тіршілігіне қажет нәрселермен байлап, оны ешқашан қорламауға тырысатын. Ал табиғат өзінің шексіз мейірімін көрсетіп, адамдарды жайлы әрі тыныш өмірмен қамтамасыз ететін. Бірақ біртіндеп, адамдардың жүрегі қатайып, табиғатқа деген құрмет пен сүйіспеншілік жоғала бастады. Қоқыс тасталып, ағаштар кесіліп, су арналары лайланып, табиғаттың сұлулығы жойылып жатты. Сол өзгерістерден соң, күндердің бір күнінде, тұншығып қалған бұлақтың ішінен бір тамшы ғана пайда болып, жерге құлап түседі. Бұл тамшы – жер бетіндегі соңғы тіршілік нышанының белгісі еді.
Ауылда Айлин деген кішкентай қыз өмір сүретін. Ол табиғатты ерекше жақсы көретін, оның әрбір ағашын, әрбір құсын, әрбір бұлағын сүйетін. Ол табиғатпен сөйлесетін, гүлдерге серік болатын. Айлин ешқашан табиғатты ұмытпай, оның әрбір бөлшегіне жанашырлықпен қарады.Бір күні, серуендеп жүріп, Айлин тау жақтағы әдеттегі жолынан бір ауытқып, жарылған тастың астынан жарқыраған бір нәрсені көріп қалды. Тастың астынан кішкентай көгілдір тамшы шығып, Айлиннің алақанына түсті.
– Сен кімсің? – деп сұрады Айлин, тамшыны қолына алып.
– Мен бұлақтың соңғы тамшысымын, – деп жауап берді Тамшы.
– Мен таусылып қалдым, бірақ сен мені сақтап қалсаң, табиғат қайта тіріледі. Айлин бұл сөздерді таңырқап тыңдады. Ол өзіне не істеу керегін бірден түсінген жоқ. Өйткені Тамшының көзінен жалынды үміт пен таза ниет байқалғандай болды.
– Ал мен не істей аламын? – деп сұрады Айлин.
– Сенің тіршілігің үшін не қажет? Тамшы аз үнсіздік орнатты да, кейін жауап берді:
– Сен табиғаттың дұрыс жолмен сақталуына көмектесуің керек. Сен басқаларға тазалық пен құрметті түсіндіріп, табиғатты қорғауға үйретесің. Егер сенде мейірім мен жауапкершілік болса, мен көбейе бастаймын. Мен де сол кезде өмір сүремін. Айлин ойланып қалды. Ол осылайша, ауылға қайтып келіп, адамдарға табиғаттың құндылығын түсіндіруге кірісті. Таза ауа мен таза судың маңыздылығын айтып, табиғатқа деген құрметті қайта жаңғыртуға ұмтылды. Балаларға ағаш отырғызуды үйретіп, үлкендерге су мен топырақты таза ұстап, қоқыстарды жинауды айтты. Ауылдың көркін қайта қалыпқа келтіруге тырысты. Бірақ адамдар оны түсінбей, бұл әрекеттерін көпшілігі іске асыра қоймады. Алайда Айлин тоқтамады. Оның жүрегінде үміт ешқашан сөнбеді. Ол табиғатты сақтап қалу үшін бәрін жасады, тіпті бұл жолда жалғыз өзі де күресуге дайын болды.
Күндер өте келе, Айлиннің еңбегінің нәтижесі көріне бастады. Әрбір адамның жүрегінде бір тамшы үміт пайда болып, айналадағы табиғат өзгере бастады. Айлин үнемі табиғатпен бірге болды, жерге көмекші болуға тырысты, барлық істі шын жүректен жасауға ұмтылды.
Көп ұзамай, Айлин барған жерлерде су арналарында таза су ағып, құстар қайта ұшып келіп, ағаштар гүлдей бастады. Жердің беті көгалданып, табиғат қайта гүлденді. Айлиннің еңбегі мен сүйіспеншілігі нәтижесін берді. Ал Айлин өзіне берген уәдесіне адал болып, табиғатты сақтау үшін күресуді тоқтатпады.
Қайтадан Айлин тау жаққа барып, жарылған тастың астында тағы да екі тамшы жүрек пайда болды.
– Біз көбейіп жатырмыз! – деп қуана сөйледі Тамшы.
– Сенің мейірімің мен күшің арқылы мен өмірге келдім. Енді табиғат қайта тірілді, бірақ сен оны сақтап қалуың керек! Айлин көзіне жас алып, басын төмен түсірді.
Ол табиғатты қорғауды ешқашан тоқтатпайтынын білді. Енді ол білетін: әрбір кішкентай әрекет, әрбір жанашырлық – бүкіл әлемді өзгертуі мүмкін.
Қанаты бар бала
(Ертегі)
(Балаларға арналған 5-6 сынып)
Ертеде бір ауылда ерекше бала дүниеге келген екен. Оның аты – Айбар. Басқа балалардай емес, Айбардың арқасында ұшуға мүмкіндік беретін екі керемет қанат болды. Ол қанаттар – табиғаттың сыйы еді. Бірақ Айбардың қанаттары ерекше болатын: олар алтын түсті, біркелкі жарқырап тұрды, бірақ олар ұшқан кезде ешқандай дыбыс шықпайтын.
Айбардың анасы алғаш рет баласының қанатын көргенде қатты таңғалған. Ол өзінің баласын өмір бойы қорғауға және оны адамдардың көзінен жасыруға бел буған еді. Оның жүрегінде бір ғана қорқыныш болды: баласының қанатының ашылуы – бұл басқа адамдардың оны дұрыс түсінбеуіне әкеліп соғуы мүмкін еді.
Айбар мектепке барған кезде, алғашқы күндерден-ақ ол басқа балалардан ерекшеленетінін түсінді. Бала кезінен, ұшып кетуді армандайтын көп балаға Айбардың қанаттары таңғажайып әрі ғажап болып көрінді. Бірақ бұл ғажайыптың баланы өз әлемінен алыстатып, ішкі тыныштығын бұзғанын ешкім байқамады.
Бір күні мектепте балалар Айбарды қорлап, оның қанатын әжуалағанды бастады. Олар ұшқанды білмей, оны келеке етіп, "құбыжық" деп айта бастады. Бұл сөздер Айбардың жүрегіне ауыр тиді. Әрбір сөз, әрбір күлу оның жанына жара салды. Ол өзіне сенбей, қанаттарын жасырып, үйге қайтты.
Кешкісін, Айбар терезенің алдына келіп, өзінің қанаттарын көруге шешім қабылдады. Оның қанаттары қап-қара болып, салқын ауада қалықтап тұрғандай көрінді. Ол әрбір қауырсынды ұстап, көз жасын сүртті. Оның жүрегінде ауыр қасірет пен шексіз жалғыздық сезімі бар еді.
Анасы баласының қасіретін сезіп, оның жанынан жақындап келді.
– Айбарым, не болды? Неліктен жылайсың?
Айбар ананың сұрағына жауап берместен тек көзіне жас алып қарап тұрды. Анасы ұлын құшағына алып, оны бауырына қысты. Сол кезде Айбар анасына қарап, көзіне жас толған күйде айтты:
– Анам, менің қанатым мені бақытты етпейді. Басқалар мені жақсы көрмейді. Олар мені түсінбейді. Мен басқа адамдар сияқты болғым келеді. Қанаттарым мені бөлектейді.
Анасы баласын тыныштандырып, оған ұзақ уақыт үнсіз отырып, бір нәрсе айтты:
– Балам, сен ерекше адамсың. Әрбір адам –өз жолымен жүреді. Бірақ сенің қанаттарың басқа адамдарға ұшуды үйрету үшін емес, өз жүрегіңе ұшу үшін берілген. Сен қанаттарыңмен бәрінен бұрын өзіңді түсінетін және сенетін боласың. Олар сенің шынайы өміріңнің бөлігі, оларды жасырудың қажеті жоқ. Сен өзіңді жақсы көргенде, басқалар да сені жақсы көре алады. Ешкім, ешқашан басқа адамдардың айырмашылығын кемсітпеуі керек. Көңіліңнің ішіндегі ұшуға деген тілекті естіп, сол қанаттарыңмен өзіңді еркін сезін. Өйткені сен қанаттарыңмен әлемді жарықтандыра аласың.
Айбар анасының сөздерінен кейін терең тыныс алып, көз жасын сүртті. Ол өзінің қанаттарын қайтадан ашып, оларды жайып жіберді. Бұл жолы ол ешқандай қорқынышсыз, жүрегінде үлкен сеніммен ұшуға дайын болды. Қанаттары ашылғанда, ол өз ішіндегі күш пен шынайылықты сезінді. Кенет көк аспанның кеңдігінен қанаттары жарқырап, Айбар ұшып кетті. Ол жоғары және жоғары, бұлттарды бұзып, күнге жақындады.
Қалаға жақын бір биік төбеде, Айбар ұшып отырып, төмендегі адамдарды көреді. Олар оны таңқалып, қол шапалақтап, оның қанаттарын тамашалады. Бірақ, ең бастысы, Айбардың өз жүрегінде тыныштық болды. Ол ешқашан басқа адамдардың пікіріне тәуелді болмады. Өзі үшін ұшып, өзі үшін өмір сүріп, бақыт тапты.
Сол күні Айбар алғаш рет өзінің қанаттарын толықтай ашып, әлемге тыныштықпен ұшып кетті. Енді оның қанаттары тек ерекше бір нәрсені білдірді: ол ерекше емес, ол – жай ғана өз жолын тапқан, шынайы, батыл бала.
Айбардың еркіндігі мен шынайылығы бәрімізге үлгі болып, ол бәрімізге өзімізді түсініп, мақтаншақтықсыз өмір сүрудің маңызды екенін көрсетті.
Айару мен сиқырлы домбыра
(ертегі)
(6–13 жас аралығындағы балаларға арналып, өнердің, мейірім мен ұлттық рухтың маңызын әдемі жеткізеді)
Баяғыда Алатаудың баурайында шағын ғана бір ауыл болыпты. Сол ауылда Айару есімді кішкентай қыз өмір сүріпті. Ол өте мейірімді, елгезек, бірақ бір түрлі тұйықтау еді. Өз ойын айтуға ұялатын. Мектептегі балалар ән айтып, би билеп, жарысқа қатысқанда, Айару тек сырттан қарап отыратын.Бір күні ол әжесінің сандығын ақтарып жатып, ескі, шаң басқан бір домбыраны тауып алады. Домбыраның беті сәл жарылып кеткен, бірақ әдемі өрнегі әлі де көрініп тұр. Айару домбыраны қолына алып, бір ішегін тартып қалғанда –бөлме іші жылы жарыққа толып, домбырадан әлдебір үн шығыпты.
– Сәлем, Айару! – деген нәзік дауыс естілді. Қыз қорқып кеткен жоқ, таңырқап қарады. – Мен – сиқырлы домбырамын. Кім жүрегін тыңдап, мені шын ниетпен тарта білсе, мен соның тілегін орындай аламын! Айару таңғалып:
– Менің тілегім – ауылымды қуанту. Адамдар кейде ұрысып, көңілдері суып кетеді. Соларды шаттандырғым келеді, – деді.
Домбыра сәл жымиғандай дыбыс шығарып:
– Онда мені үйретіп тарт. Бірақ ұмытпа! Сиқыр әрдайым жүректен туады!– деді.
Содан бастап Айару күн сайын сабақтан соң домбыра тартуды үйрене бастады. Әжесі оған көмектесіп, ескі күйлерді үйретті. Алғашында саусақтары ауырып, дыбыстар шатасып кететін. Әйтсе де ол еш берілмеді. Күндер өте келе оның күйлері әдемі, әуенді шыға бастады.
Бір күні ауылда үлкен мереке өтті. Балалар ән айтып, билеп жатыр, ал Айару сахна шетінде домбырасын құшақтап тұрды. Бір сәтте жүрегі дүрсілдеп, батылданып, ортаға шықты да, күй тарта бастады. Күйдің үні аспанға көтерілгенде, жел баяу соғып, айналаны гүл иісі жайлады. Адамдардың жүздері жылып, бір-біріне күлімдей қарады. Тіпті ренжіскен көршілер де құшақтасып кетті.
Күй аяқталған соң, бәрі шапалақ ұрып, Айаруды ортаға алып, қуана күлді. Ал сиқырлы домбыра жай ғана күлімсірегендей болып, күміс сәулеге айналып ғайып болды. Сол күннен бастап Айару ешқашан ұялшақ болмай қалды. Ол өнердің адам жүрегін жылытып, мейірімге бөлейтінін түсінді.Ал ауылдың адамдары болса, сол күнгі сиқырлы күйді әлі күнге дейін айтып жүреді екен.
– Міне, нағыз сиқыр өнерде, ал өнердің күші – жүректің тазалығында...
Көктемді іздеген қарлығаш
Ертерек заманда сонау көгілдір таулардың етегінде, кішкентай ғана ауыл болыпты. Сол ауылдың үстінен жыл сайын көктем келгенде қарлығаштар ұшып келіп, үйлердің шатырларына ұя салатын. Балалар оларды күліп қарсы алып, «Көктем келді!» деп қуанышқа бөленетін. Бірақ бір жылы бәрі басқаша болды. Қыс ерекше ұзаққа созылды. Боран соғып, күн жылымай қойды. Ауыл адамдары да, аң-құстар да тоңып, шаршай бастады. Тіпті адамдар «биыл көктем келмей қалатын шығар» деп уайымдады. Сол кезде биік теректің ұясына тығылып отырған кішкентай қарлығаш оянып кетті. Ол өзге құстардан әлсіздеу еді, сондықтан бәрі жылы жаққа ұшқанда, ол ұясына қалып қойған. Қарлығаш терең күрсініп:
– Егер мен көктемді тауып әкеле алсам, бәрі қуанып кетер еді! – деді өз-өзіне. Ол кішкентай қанаттарын қаққылап, аспанға көтерілді. Қарлығаш бұлттың арасымен ұшып, таулар мен ормандарды артқа тастады. Жолда суық жел бетіне ұрып, қар борап, шаршап кетті. Бірақ ол тоқтамады. Бір күні ол үлкен өзеннің бойында мұз астында қалған Күн сәулесін көрді. Иә, кәдімгі Күн сәулесі мұздың астында дірілдеп жатыр екен!
– Ойбай, Күн сәулесі тоңып қалыпты ғой! – деді қарлығаш.
Ол мұзды шоқып, қанатының жылуымен ерітіп, Күн сәулесін босатып алды. Күн сәулесі аспанға көтеріліп, айналаны жылыта бастады. Қар еріп, бұлақтар сылдырап ақты. Алғашқы гүлдер бүршік атып, адамдар үйлерінен шығып, таңырқай қарады.
– Көктем келді! – деп қуанды бәрі.
Бір мезетте аспанда шаршаса да бақытты бір қарлығаш айналып ұшып жүр екен. Балалар оны көріп, шаттана айқайлады:
– Қараңдаршы, көктемнің қарлығашы келді! Содан бері ауыл адамдары көктемнің алғашқы күндері көкте қарлығаш көрсе, оны «үміттің құсы» деп атайды екен. Ал сол кішкентай батыл қарлығаш болса, өзінің жыл сайын келіп, ауылдың үстінен айналып өтуді дәстүрге айналдырды.
Жаңбыр мен Күннің дауы
Баяғыда аспанда Күн мен Жаңбыр деген екі жақсы дос өмір сүріпті. Екеуі де жер бетін жандандыратын ерекше күшке ие еді: Күн жылытып, бәрін нұрға бөлесе, Жаңбыр шөлдеген далаға су беретін. Бір күні олар аспандағы биік бұлттардың үстінде отырып, төмендегі жерге көз салды. Далада гүлдер жайқалып, өзендер сыңғырлап ағып жатыр. Күн шаттанып күліп:
–Мұның бәрі менің арқам, мен жарық пен жылу берем, менсіз өмір болмайды!– деді мақтанып. Жаңбыр ренжіп қалды:
– Олай емес, Күн! Егер мен болмасаң, сенің жарығыңнан бәрі қурап кетер еді! Мен – өмірдің суымын берем! – деді. Осылайша олар сөзге келіп, бір-бірімен дауласып кетті. Күн ашуын шақырып, аспанды ысытып жіберді. Ал Жаңбыр қырсығып, бұлттарды жинап, нөсерлете құйды. Төмендегі адамдар болса, не істерін білмеді: біресе күннен ысыды, біресе жаңбырдан тығылды.
–Қашан бұл екеуі татуласады екен? – деп күрсінді олар.
Сонда аспандағы нәзік Жел келіп қалып, екі досқа қарап айтты:
– Таласпаңдар! Сендер екеуің бірге ғана әлемді көркейтесіңдер. Бірің болмаса, екіншің де мәнін жоғалтасың!
Күн мен Жаңбыр ойланып қалды. Сосын Күн мейірленіп күлімдеді, ал Жаңбыр соңғы тамшыларын баяу сеуіп өтті. Сол сәтте аспанда түрлі түсті бір ғажайып көпір пайда болды. Ол – кемпірқосақ еді. Жер бетіндегілер қуанып, «Міне, достықтың белгісі» деп шаттана күлді. Сол күннен бастап Күн мен Жаңбыр ешқашан ұрсыспайтын болыпты.
Қуыршақ қала
Ертеде үлкен қала шетінде «Қуыршақ қала» деп аталатын ойыншықтар мекені болыпты. Онда неше түрлі қуыршақтар өмір сүрген: матадан тігілген сәбилер, ағаштан ойылған батырлар, қаңылтырдан жасалған роботтар, тіпті пластик мысықтар да бар екен. Бұл қуыршақтар күн сайын адамдардың балаларымен ойнап, көңіл көтеретін. Алайда түн болғанда, балалар ұйықтаған соң, ойыншықтар тіріліп, өз істерін істейтін. Бәрі бақытты еді, тек бір нәрсе мазалайтын: балалар соңғы кездері ойыншықтарын жиі сындырып, шашып кететін болды.
– Бір күні қала ортасында үлкен дабыл қағылды. Қуыршақ патша жиналыс ашты:
– Қуыршақтар! Бізді адамдар ұмытып барады. Көптеген достарымыз сынған, кейбіреулері тасталған. Қала құлап барады... – деді ол мұңайып.
Барлығы үнсіз қалды. Сол кезде кішкентай мата қуыршақ Айна есімді қыз шығып:
– Біз неге өзімізді жөндеп алмаймыз? Біз де қолымыздан іс келеді ғой! – деді.
Алғашында бәрі күліп жіберді: «Ойыншық өз-өзін қалай жөндейді?» Бірақ Айна берілмеді. Осы ескі ине мен жіп тауып, жыртылған достарын тіге бастады. Кішкентай ағаш батыр сынған дөңгелектерді жөндеді, ал роботтар бұзылған шамдарды дәнекерледі.Күн өткен сайын Қуыршақ қала қайта жандана бастады. Тіпті адамдар таң қалып, өз ойыншықтарының «өзінен-өзі» түзеліп жатқанын байқады. Бір күні балалар қайтып келіп, ойыншықтардың бәрін ұқыптап жинап, сындырмауға уәде берді. Себебі олар Қуыршақ қаланың қайта жанданғанын көріп, еңбектің қадірін түсінді. Қуыршақ патша мәз болды:
– Көрдіңдер ме? Бір кішкентай бытал қуыршақтың еңбегі бәрімізді құтқарды! – деді. Осы кезден бері Қуыршақ қалада ереже пайда болыпты: «Еш нәрсе өздігінен әдемі болмайды, еңбектің арқасында ғана бәрі қайта түлейді.» Ал Айна қуыршақ балалардың сүйікті ойынына айналды. Өйткені ол мейірімді, батыл әрі еңбекқор болатын.
Жапырақ пен Самалдың саяхаты
Ілгеріде алып емен ағашының бұтағында кішкентай жасыл жапырақ өмір сүріпті. Ол күн сайын аспанға қарап, қиялға берілетін. – «Әлем қандай үлкен! Мен де бір күні саяхатқа шықсам ғой», – деп армандайтын ол. Бір күні жылы Самал жел еменнің жанынан баяу есіп өтті.
– Сәлем, кішкентай жапырақ. Неге мұңайып отырсың? – деді ол.
– Мен де сен сияқты еркін ұшқым келеді. Бірақ мен ағашқа байланғанмын, – деді жапырақ күрсініп. Самал сәл жымиып:
– Уайымдама, уақыты келгенде сен де ұшасың. Әркімнің өз мезгілі бар, – деп сыбырлады.
Күндер өтті. Жаз келіп, жапырақ жайқалып өсті. Ол еменге көлеңке болып, талай балаға сая берді. Бірақ бір күні аспан сұрланып, күз келді. Таңертең жапырақ оянса – өзі сары түске айналыпты.
– Мен өзгеріп барамын ба? – деді ол қобалжып. Сол сәтте Самал қайта келіп, жылы үнмен:
– Иә, бұл – өмірдің тағы бір әдемі сәті. Сен енді саяхатқа шығуға дайынсың, – деді.
Жапырақ дір етіп, бұтақтан үзілді. Самал оны нәзік қанатындай көтеріп алып, аспанға алып кетті. Олар орманның үстінен, өзеннің бойымен, алқаптар арқылы ұшты. Жапырақ алғаш рет биіктен әлемге көз салды. Ол бұрын тек алыстан көретін тауларды, өзендерді, адамдарды көріп таң қалды.
– Қандай ғажап! Менің өмірім босқа өтпепті! – деді ол шаттана. Кеш бата Самал оны жерге жай түсірді. Жапырақ жұмсақ топыраққа қонды.
– Мені енді ешкім көрмейді ғой… – деді жапырақ ақырын ғана.
– Жоқ, сен көктем келгенде жаңа өмірге айналасың. Сенің орныңа жасыл бүршік өседі. Табиғатта ешнәрсе жоғалмайды, – деді Самал күлімсіреп. Сол сәтте жапырақ тыныштыққа бөленіп, топырақтың құшағына еніп кетті. Ал Самал болса, ары қарай ұшып кетті. Келесі бір жапырақты саяхатқа дайындауға. Содан бері балалар күзде жапырақтар ұшып жүргенде:
– Міне, Самал жаңа саяхат бастады! – деп айтады екен.
Табиғаттың әр мезгілі – өмірдің бір кереметі. Ал әр жапырақ – соның әңгімесі.
Құмырсқа мен Көбелек
Бұрын жасыл алқапта кішкентай құмырсқа өмір сүріпті. Ол күн сайын тамақ іздеп, өз ұясын күтіп, еңбектеніп жүретін. Құмырсқа өте еңбекқор еді, бірақ кейде шаршап, «Неге мен әрдайым жұмыс істеймін, ал басқалары демалады?» деп ойлайтын. Бір күні әдемі көгілдір қанаттарын жайып, көбелек қонақтапты.
– Сәлем, кішкентай құмырсқа! Сен осылай шаршап жүресің бе? – деп сұрады.
Құмырсқа ренжігендей: – Иә, мен үнемі жұмыс істеймін. Бірақ бәрі соншалықты баяу жүреді... Сол мезетте көбелек күлімдеп: – Сен шыдамдысың ғой. Көр, мен қанаттарыммен еркін ұшамын, бірақ менің де өмірім қысқа. Сенің еңбегің – сенің өміріңнің күші.
Сол сәттен бастап құмырсқа мен көбелек дос болды. Құмырсқа ұясын күтіп, тамақ жинай берді, ал көбелек оның айналасында ұшып, жұмысын жеңілдететіндей көңіл-күй сыйлады. Бір күні қатты дауыл болып, құмырсқа ұясына сыймай, тамақтары таралып кетті.
Құмырсқа қайғыдан жылай бастады. Бірақ көк қанатты досы оған қарап:
– Бірге істейміз, қорықпа! – деді. Дәл сол кезде олар екі дос күш біріктіріп, тамақты жинап, ұяны жөндеді. Дауыл тоқтаған соң құмырсқа қуанып:
–Еңбек тек өзім үшін емес, досым үшін де маңызды екен ғой! – деді. Көбелек басын изеп, жылы жымиды. Содан бері құмырсқа ешқашан жалғыз жұмыс істемейтін болды. Ал көк қанатты досы әрдайым қасында
Жарық пен Көлеңкенің достығы
(фантастикалық ертегі)
Баяғыда емес, болашақ та емес... Бір уақытта, адамдар мен табиғат әлі толық ажырамаған дәуірде, әр адамның артында өзінің Жарығы жүрген. Бұл кішкентай, нұрлы шар иесінің көңіл-күйіне қарай түсін өзгертіп, өмір жолын жарықтандыратын. Бірақ бір күні әлемге Көлеңке деп аталатын белгісіз күш тарады. Ол адамдардың Жарығын ұрлап, жүректерін салқындатып тастай бастады. Кімнің жарығы жоғалса, ол адам күлмейтін, сезбейтін тас жүрекке айналатын. Сол заманда Айсұлу деген он екі жастағы қыз өмір сүріпті. Оның Жарығы өзгеше еді. Мөлдір көк түсті және үнемі ән айтып жүретін. Ауылдағы жұрт оны «Жарықтың қызы» деп атайтын.
I. Көлеңкенің шабуылы
Бір күні түнгі аспан қара бұлтқа толып, дауыл басталды. Ауыл адамдары қорқып, үйлеріне тығылды. Сол кезде Айсұлу Жарығын қолына алып, Көлеңкенің мекеніне сапар шегуге бел буды.
II. Түн патшалығы
Қыз қара тұман арқылы алып қақпаға жетті. Қақпаның үстінде:
«Кімнің жүрегі таза болса ғана өтеді» деген жазу тұр екен.
Қара есікті ашқанда көз алдына айсыз аспан, қара судан жасалған өзен және мұздан салынған сарай көрінді. Ортасында Түн патшасы Көлеңке отыр еді.
– Неге мені іздеп келдің, балақай? – деді ол күліп.
– Адамдардың жарығын неге ұрладың? –деді Айсұлу.
– Өйткені жарық көп болған жерде мен өмір сүре алмаймын. Ал егер бәрі мені ұмытып кетсе, түн де жоғалады.
III. Теңдік сыры
Айсұлу ойланып қалды. Шынында да, егер көлеңке болмаса, жарықтың мәні кетеді ғой…
Содан ол өз Жарығын алақанына қойып:
– Жарық пен көлеңке жау емес, дос болсын! – деді.
Сол сәтте Жарық шар жарқ етіп, Көлеңкенің жүрегіне жетті. Түн патшасының көзінен алғаш рет жас шықты.
Қорытынды
Айсұлу ауылына оралғанда адамдар қайтадан күле бастады. Әр адамның артындағы Жарық бұрынғыдан да жылырақ жанып тұрды. Содан бері адамдар:
«Жарықтың да, көлеңкенің де өз орны бар. Бірі екіншісін толықтырады» – деп айтып жүреді. Айсұлудың Жарығы аспандағы жұлдызға айналды. Ол түн сайын жерге қарап, адамдардың жүрегіне үміт сәулесін шашады.
Айға ұшқан Арман
Түннің бір сәтінде Арман терезеден аспанға қарап тұрып, жұлдыздар арасынан жарқыраған Айды көрді. Оның көзіне бір сиқырлы үміт сәулесі түсті.
– Егер мен солай жасай алсам… – деп ойлады Арман. Бір сәтте жүрегіне батылдық келіп, өзі армандаған нәрсені жүзеге асыруға бел буды: Айға ұшу.
Тек қана арман емес, іс-қимыл да қажет еді. Арман әкесінің жасап қойған кішкентай ракетасына қарай жүгірді. Әкесі панельдерді тексеріп, қозғалтқыштарды қосып жатқанда:
– Дайынсың ба, Арман? – деп сұрады.
– Дайынмын! – деді бала, көзінде аспан сияқты мөлдір үмітпен.
Ракета жерден көтерілгенде жер кішірейіп, бұлттар өзен сияқты ағып жатқандай көрінді. Арман терезеден қараған сайын жұлдыздар қол созғандай жақындап келеді, ал Ай біртіндеп жарқырай бастады.
– 3… 2… 1… Ұшуу! – деді әкесі радио арқылы.
Қозғалтқыштар мықты үн шығарып, ракета аспанмен сырласа отырып көтерілді. Арман жүрегі дүрсілдеп, әр секунд жаңа сыр мен үмітке толы екенін сезді. Ракета Ай бетіне қонғанда таңғажайып көрініс ашылды: бетінде жасырын, мөлдір кристалдан салынған үйлер мен жарық сәулелерінен жасалған көшелер. Көлде су емес, сұрғылт жарық ағып тұрды, ал аспаннан жұмсақ жарық төгіледі.
Ашық алаңда Айдың тұрғындары ай жұлдыздары қарсы алды:
– Сәлем, Арман! Біз сенің келгеніңді сездік, – деді олар әуен қылып. Арман таңырқап:
– Бұл не үшін жасырылған қала? – деп сұрады.
– Біз Айды көрінбейтін қылып, жердің балаларын қорғадық. Бірақ сен жүрегің таза, сондықтан келуге болады, – деді ең үлкені. Ай жұлдыздары оған Айдағы жарық тастарын көрсетті. Бұл тастар жерге үміт пен шабыт әкелетін еді. Алайда бір тасты жерге жеткізу үшін Арманның батылдығы мен сенімі қажет еді.
– Сен бұл тасты жерге апарып, адамдарға үміт сыйлайсың ба? – деп сұрады Айдың билеушісі.
Арман басын изеп:
– Иә, мен адамдарға аспан сияқты үміт сыйлаймын!
Содан болар Арманға кішкентай, бірақ жарқыраған тас берді. Ракета арқылы Арман кері жолға шықты, аспанмен сырласып, жұлдыздар арасынан сырғып өтті.
Батырлар мен сиқырлы аймақ
(Фантастикалық ертегі)
Кенеттен аспаннан жұмбақ күміс жарық түсіп, даланы сырлы етіп жарықтандырды. Сол жарықты көрген қазақ батырлары – Қобыланды, Айбарс және Бөрібай бірден жиналды. Олар бұл белгі мен сиқырлы жарықтың сырын ашуға бел буды.
– Бұл қандай таңғажайып жарық? – деді Қобыланды, қылышын шығарып.
– Меніңше, бұл сиқырлы аймақтан келген белгі, – деді Айбарс.
– Сол болса, бізге барып тексеру керек, – деп қосылды Бөрібай.
Батырлар атқа мініп, жарық түскен жерге жеткенде, олар бұрын еш жерде көрмеген ғажайып қақпаны көрді. Қақпа күміс жарқырап, айналасын жұмсақ нұр баурап тұрды. Жүрегінде батырлық пен сенім бар адам ғана қақпаны аша алады. Қобыланды алдымен қадам басты. Қақпа оны ішке шақырып тұрғандай ашылды. Батырлар қақпадан өтіп, сиқырлы әлемге кірді. Онда алып ағаштар, сөйлейтін жан-жануарлар бар, ал аспан күнделікті түс емес, түрлі-түсті нұрдан құралған. Бір кезде оларды Ай сәулесінің рухы қарсы алды:
– Батырлар, сендерге сынақ бар. Сиқырлы тасты алып, оны өз әлемдеріне жеткізу керек. Ол тас күшті дұшпандардан қорғайды, – деді рух. Батырлар бірге жүріп, сынақты бастады. Олар орман мен тауды, өзен мен құмды жеңіп, әрбір қиындықта бір-біріне қолдау көрсетті. Ақыры тасқа жеткенде, ол жарқырап, батырлардың жүрегіндегі батырлық пен адалдықты сезіп, өзін берді. Сол күннен кейін қазақ даласында батырлардың ерлігін айтып, жас ұрпаққа үлгі болды. Ал сиқырлы тас батырлардың сенімі мен достығы арқасында мәңгілік сақталып қалды.
Сиқырлы аспан жолдары
(Фантастикалық ертегі)
Түнгі аспан ерекше жарқырап тұрды. Жұлдыздар бұрын-соңды көрмегендей бір-бірімен сөйлесіп тұрғандай, жұмбақ әуен шығарып тұрды. Сол сәтте кішкентай бала Айдар терезеден қарап тұрып, жүрегінде таңғажайып арман пайда болды: «Мен сол жұлдыздардың арасынан сиқырлы қаланы көргім келеді!»
Түн ортасында кенеттен бөлмесінде жұмбақ жарық пайда болып, Айдар өзін аспанда қалқып тұрғандай сезді. Жұлдыздардан жасалған жол оның алдында пайда болды. Жолға бірінші қадамын жасағанда, жүрегі дүрсілдеп, әр сәттің маңызды екенін түсінді.
Жолды бойлап жүргенде, Айдар ғажайып кейіпкерлермен кездесті. Аспан перілері кішкентай, жарқыраған қанаттары бар перілер оған:
– Сен біздің сиқырлы қаламызға кіре аласың, бірақ сенің батылдығың мен мейірімің сынақтан өтуі керек, – деді. Алғашқы сынақ – Жарық орманы. Бұл орманға кіру үшін жүрекпен ойлау қажет еді. Кейбір ағаштар өздеріне жақындаған адамды сынайтын, сынақта дұрыс ойлай алмағандар адасып кететін. Айдар батырлықпен жүріп, ағаштардың жұмбақ сұрақтарына дұрыс жауап берді. Орманнан өтіп, ол өз сенімінің қаншалықты мықты екенін сезді. Келесі сынақ – Ай көліндегі айна. Көлдің бетіне қарап, адам өз ішкі сезімін көреді екен. Көлде Айдар өз қорқынышы мен күмәнін көрді. Бір сәтке ол жалғыз қалуды ойлап, қорқынышқа берілгісі келді, бірақ жүрегін тыңдап, таза оймен көлден өтті. Сол кезде көл жарқырап, жолын ашты. Үшінші сынақ – Жұлдыз көпірі. Бұл көпір тек сенімді адамдарға көрінетін еді. Айдар әр қадамын ойлап, жылдам емес, сеніммен басып өтті. Әр қадам сайын жұлдыздар оның батылдығын мақтап, нәзік жарық шашты. Ақыры Айдар Жұлдыздар қаласына жетті. Қала жарқыраған мұнаралар мен кристалдан жасалған үйлерге толы, ал ауада жұмсақ алтын сәуле мен кемпірқосақ жарығы қалықтап тұрды. Қала тұрғындары жұлдыздардан туған тіршілік иелері Айдарды қуана қарсы алды:
– Сен бізге сенім мен батылдық әкелдің! – деді олар. Айдар сиқырлы қаладан арнайы жарық тастарын алды. Бұл тастар жерге үміт пен қуаныш сыйлайтын еді. Жұлдыздар оған кері жолды жарықпен белгілеп берді, әр жол бойында батылдық пен мейірімнің қуатын сездірді.
Қайтып келгенде, Айдардың жүрегі армандар мен үмітке толы болды. Енді ол тек өз әлеміне ғана емес, басқа балаларға да сиқыр мен батылдықты жеткізе алатын еді. Сол сәттен бастап, әр түнде аспан жарқыраған сайын, балалар Айдардың ерлігін еске алып, өз армандарына сеніммен қарай бастады. Айдар әр таңдаған қадамын есіне алып, өзінің батылдығы мен жүрегінің таза болғаны арқасында, кез келген қиындықты жеңе алатынын түсінді. Сол сәттен бастап, ол өмір бойы армандардың шындыққа айналатынына сеніп, әр күнді ғажайыпқа толы өткізіп жүрді.
Сағат тоқтағанда...
(фантастикалық ертегі)
Түнгі бөлмеде кішкентай бала Нұрлан ескі сағатқа қарап отырды. Сағаттың қолдары кенеттен тоқтап қалды. Бір сәтке бәрі үнсіз болды, тек тик-так дыбысы ғана үнсіз қалды. Сол кезде Нұрлан өзін біртүрлі сезді: бөлме бұлыңғырлана бастады, және ол кенеттен өз орнынан жоғалып кеткендей болды. Бала айналаға қарағанда, ол енді уақыт өзенінің үстінде тұр екен. Сағат тоқтағаннан кейін уақыт тоқтап қалған жоқ, ол тек жаңа әлемге айналған еді. Сол жерде әрбір секунд, әрбір минут – көрінбейтін көпір сияқты. Нұрлан оларға қадам басып, сапар шегуге шешім қабылдады. Алдымен ол Өткенге саяхат жасады. Бір сәтте бала өз ата-анасының жас кездерін көрді, ауылдың көшелерін, кішкентай ағаш үйлерді, ескі достарын көрді. Ол тек қарап қана қоймай, әр сәттің мәнін түсіне бастады: уақыттың әр сәті – қайталанбайтын қазына. Келесі аялдама – Қазіргі шақ. Мұнда бәрі жылдам қозғалып тұрды, адамдар бір-бірімен сөйлесіп, жұмыспен айналысып жатты. Нұрлан байқап, адамдардың уақытты кейде босқа өткізетінін көрді. Бірақ ол тек бақылаушы ғана еді, уақыт оны қозғалтуға мәжбүр етпеді.
Ақыр соңында Нұрлан Келешекке ұшты. Мұнда әлі орындалмаған арман мен жоспарлар тұрды. Кейбір адамдардың армандары жарқырап көрінді, ал кейбірі бұлттардың артында жасырынғандай болды. Нұрлан түсінді: әр адам өз уақытын қалай пайдаланады, сол оның болашағын жасайды.
Сағат қолдары қайта қозғала бастағанда, Нұрлан өзін қайта бөлмесінде тапты. Бірақ енді ол әр секундтың бағасын білетін болды. Ол сағатқа қарап күлімсіреді: «Әр минут – бұл сыйлық». Содан кейін Нұрлан әр күнді санап, әр сәтті ойланбастан өткізе бастады, достарымен қуанып, ата-анасына көмектесіп, армандарына бір қадам жақындай берді. Сағат тоқтаса да, уақытқа деген құрметі мен түсінігі мәңгі жүрегінде қалды.
Құпия уақыт машинасы
(фантастикалық ертегі)
Жаздың ашық та жаймашуақ күні еді. Күн сәулесі ауылдың сыртындағы ескі шеберхананың терезесінен сығалап, ағаш ұнтақтарының арасынан алтын шаң болып ұшып жүр. Сол шеберханада кішкентай Әлібек ойнап жүрген. Атасы – ауылдағы ең шебер ұста. Қолынан не өтсе де жаңарып, әдемі қалыпқа енетін. Бірақ бір бұрышта шаң басқан темір қорап ұзақ жылдар бойы қозғалмаған күйі жатты. Әлібектің көзі сол қорапқа түсті. «Мынау не болды екен?» –деп, бала қызығушылықпен жақындады. Қораптың бетінде ескі жазу бар: «Уақыт – ең ұлы сынақ». Әлібек мұқият ашып қалды. Ішінен шеңбер тәрізді, түрлі түстермен жарқыраған шағын құрылғы шықты. Ол кәдімгі сағатқа ұқсайды, бірақ ортасында ұсақ дөңгелектер айналып, жұмбақ дыбыс шығарып тұр. Бала құрылғының батырмасын байқамай басты. Бір мезетте шеберхананы жұмбақ жарық толтырды. Терезелер дірілдеп, уақыт тоқтағандай болды. Ауа қоюланып, айнала баяу айнала бастады. Көзін ашқанда, Әлібек өз бөлмесінде емес, кең далада тұрды. Аяғының астында шөп сыбырлап, ал алыстан баланың күлкісі естілді. Аспан жарқырап, самал жел бетіне тиіп өтті.
Өткеннің әлемі
Алдында – кең ауыл. Ағаш үйлердің төбесінен түтін көтеріліп, адамдар ары-бері жүгіріп жүр. Балалар алаңқайда асық атып, қыздар арқан тартып мәз. Әлібек таңырқай қарап тұрғанда, бір қыз оған жүгіріп келді.
– Сен жаңа бала шығарсың? Атың кім? – деді ол.
– Мен... Әлібек, – деді бала.
– Мен Салтанат, – деп күлімсіреді қыз.
– Кеттік, шөп жинауға көмектесесің бе?
Екеуі далаға бет алды. Күн нұры төгіліп тұр. Салтанаттың қолындағы ескі ағаш тырмамен шөпті жинаған әр қимылы ерекше жеңіл.
– Сендер осылай күн сайын еңбектенесіңдер ме? – деп сұрады Әлібек.
– Иә, – деді қыз. – Еңбек етпесек, қыста не жейміз? Бірақ біз шаршамаймыз, өйткені еңбектің де қуанышы бар.
Күн еңкейіп бара жатқанда, ауыл үстін бал иісі мен нанның хошы қаптады. Үлкендер алғысын айтып, балаларға тәтті берді. Әлібек сол сәтте түсінді. Қарапайым өмірдің өзі ғажап екен.
Орта ғасырлық қала
Келесі сәтте бәрі тұманданып, көзін ашқанда – мүлде басқа әлемде еді. Күмбезді үйлер, тар көшелер, базарда адамдар айқайлап сауда жасап жатыр. Аспанда қоңыраулар сыңғырлап, арба дөңгелегінің дыбысы естіледі. Базардың ортасында бір сиқыршы жұртқа былай деп үн қатты: – Кімде-кім «Жоғалған пергені» тапса, ол уақыттың құпиясын ашады! Әлібек қызығып кетті. Қолына карта ұсынған сиқыршы оған қарап: – Бұл жол оңай емес, балақай. Дегенмен батылың болса, сәттілік серігің болсын, – деді. Әлібек тас ғимарат ішіндегі лабиринтке кірді. Қараңғы. Тек қабырға бойында жарқыраған руникалық белгілер бар. Ол белгіге қолын тигізген сайын, жұмбақ дауыстар шығып, сұрақ қоя бастады:
– Не мәңгі, бірақ көрінбейді?
– Уақыт! – деп айқайлады Әлібек.
Белгілер жарқырап, алға жол ашылды. Соңында алтын перге үстінде жарқырап тұрды.Қолына алған сәтте, сиқыршы қайта пайда болды.
– Сен батыр екенсің, бала! Сенің жүрегің таза, – деді ол.
– Мен жай ғана шындықты тапқым келді, – деді Әлібек күлімсіреп.
Келешек әлемі
Келесі сәтте уақыт машинасы жарқ етіп, оны болашаққа апарды. Қалалар аспанда қалқып тұр, көшелерде шағын дрондар ұшып жүр. Күн орнына алып энергия шарлары аспанды жарық қылып тұр. Оның алдында металл тұлғалы, мейірімді көздері бар робот келді.
– Сәлем, саяхатшы! Мен – AR-17, болашақ гидімін. Бұл жерде адамдар мен роботтар бірлесіп өмір сүреді. Біз табиғатқа зиян келтірмей, таза энергиямен өмір сүруді үйрендік. Әлібек айналаға таңғалды: жасанды ормандар, аспанда жүзген мектептер, ауада қалқитын саябақтар!
– Мынау қандай керемет, – деді бала. – Бұндай әлемге қалай жеттіңдер?
– Біз өткеннің қателігінен сабақ алдық, – деді AR-17. – Адам өз уақытын дұрыс пайдаланғанда ғана болашағын жақсартады.
Робот оған кішкентай кристалл берді.
– Бұл – уақыт естелігі. Сен оны өз дәуіріңе апарсаң, адамдарға үміт сыйлайсың.
Уақыт торабы
Соңғы рет уақыт машинасы айналғанда, Әлібек ерекше әлемге түсті. Бұл – уақыт торабы. Мұнда ауада түрлі түстер ойнап, әр түстің ішінде өткеннің, бүгіннің, болашақтың бейнелері көрінеді. Ол сол көріністердің арасынан өз өмірін де көрді: кішкентай кезінен бастап, болашақтағы есейген шағына дейін. Сонда бала түсінді: әр сәт – бір сабақ, әр күн – бір мүмкіндік.
– Уақыттың шынайы күші – оны сезіне білуде, – деген жұмбақ дауыс естілді.
– Мен енді оны бағалай аламын, – деді Әлібек. Сол сәтте жарық жанып, бәрі айналып кетті.
Қайта оралу
Көзін ашқанда, ол қайта атасының шеберханасында еді. Терезеден күн нұры төгіліп тұр, ал қолында – сол жарқыраған құрылғының бір бөлігі. Бірақ енді ол басқа еді: ортасында кішкентай жазу пайда болған – «Уақыт – сенің қолыңда». Әлібек күлімсіреп, терең тыныс алды. Енді ол әр күнін бағалайтын, әр сәтке мән беретін балаға айналған. Ал шеберхананың бұрышында тұрған құпия машина тағы да үнсіз жатты. Мүмкін, бір күні басқа бір бала да уақыттың сиқырын сезіп көрер...
Кішкентай кірпінің батылдығы
Күздің соңғы күндерінің бірі еді. Орман іші қоңыр салқын, жапырақтар жерге төгіліп, сары теңіздей жайқалып жатты. Құстар жылы жаққа ұшуға дайындалып, тиіндер қысқа азық жинап әлек. Ал орманның бір бұрышында кішкентай ғана, бірақ ерекше кірпі өмір сүрді. Оның аты – Кенже.
Кенже ормандағы ең жас әрі ең кішкентай кірпі еді. Басқалар оны жиі еркелетіп, кейде «сен әлі кішкентайсың ғой» деп күліп те қоятын. Бірақ Кенже соған ренжімейтін. Керісінше, ол бір күні өз батылдығын дәлелдегісі келетін.
Бір күні орман үстінен қара бұлт торлап, күн күркіреді. Жел қатайып, жаңбыр жауды. Барлық аңдар өз індеріне тығылып жатты.
Кенже де інінің аузына жапырақ жауып, жылы оранып алды. Бірақ дәл сол сәтте ол алыстан әлсіз бір дауысты естіді:
– Көмектесіңдер! Көмектесіңдерші!..
Кенже құлағын түрді. Бұл – көршісі, Қоянның дауысы еді.
Кішкентай кірпі ойланбастан інінен жүгіріп шықты. Жел ұйқысын бұзып, жаңбыр үстінен соғып тұр. Айнала қап-қараңғы. Бірақ ол қорыққан жоқ. «Қоянға бірдеңе болғаны анық!» – деп ойлады ол.
Орман ішімен жүгіріп келе жатып, ол судың сылдыры мен бұтақтардың сынып жатқанын естіді. Бір кезде, батпаққа батып қалған Қоянды көрді.
– Қоян! Қорықпа, мен келдім! – деді Кенже.
– Кенже! Мына жерден шыға алмай жатырмын! – деді Қоян дірілдеп. Кенже дереу ойланбастан әрекетке кірісті. Айналадан ұзын бұтақ тауып, оны батпақтың үстіне тастады.
– Бұтаққа ұмтыл! Мен сені тартамын! – деді батыл үнмен.
Қоян бар күшімен тартынып, Кенже бар ынтасымен сүйреді. Батпақ былқылдап, жаңбыр сіркіреп тұр. Бірақ кішкентай кірпі қайтпады. Соңында Қоянды аман-есен шығарып алды.
– Сен менің өмірімді құтқардың, Кенже! – деді Қоян көзінен жас шығарып.
– Мен тек достығымды көрсеттім, – деді Кенже жылы жымиып. – Батылдық деген – қорықпау емес, қорықсаң да көмектесе білу ғой.
Сол түні жаңбыр басылып, ай шықты. Орман үстін күміс жарық қаптады. Барлық аңдар Кенженің ерлігін естіді.
Аю мен Бүркіт, Түлкі мен Тиін – бәрі жиналып, Кенжені мақтады.
– Нағыз батыр сен екенсің, Кенже! – деді Бүркіт. – Батылдықтың үлкені мен кішісі болмайды, жүрегі үлкен болса болғаны!
Кенже ұялды, бірақ іштей қуанды. Ол енді кішкентай емес екенін білді. Сол күннен бастап орман тұрғындары қиын жағдайға тап болса, ең алдымен Кенжеге жүгіретін болды. Ал Кенже болса, әрдайым дайын еді:
– Егер біреуге көмек керек болса, мен осындамын! Содан бері ормандағы барлық аңдар кішкентай кірпіден үлкен үлгі алатын болған. Кенже болса, әр таңды бір оймен қарсы алатын:
– «Батылдық – күште емес, жүректе!»