Авторы: Maral
«Оралханның прозасы өзінің терең өміршеңдігімен құнды. Ол – өз оқырманың ешқашан жоғалтып алмайтын шын бақытты жазушы» деп Айгүл Кемелбаева айтқандай, жазушының шығармалары әлі күнге адамзатқа қызмет етіп келеді.Оның әңгімелері украин, беларусь, эстон, башқұрт және басқа тілдерге аударылды. Оның шығармаларын орыс тіліне аударған Ю.Домбровский, А. Ким, Р. Сейсенбаев, В. Мироглова. Оның шығармалары-туған өлкенің таңғажайып ландшафты, оның аясында олар өмір сүреді, сүйеді, жақсы тағдырға үміттенеді, ал көбінесе таулардың адамдары, Алтайдың адамдары – Оралхан Бөкейдің кейіпкерлері мен бейнелері.
Өздерінің жоғары ұмтылыстарында олар өздерінің ойлары мен өмір салтын, тектілігі мен трагедиясын осы ландшафтпен біріктіреді, осы табиғи элементте – олардың өлместігі үшін ериді."Адамның көзқарасы, әдетте, қар жамылғысымен жабылған шыңға бағытталған", - деп жазды белгілі орыс жазушысы Владимир Личутин, Оралхан Бөкейдің досы және серігі. О. Бөкеевтің шығармашылығының тартымдылығы неде, оны өз шығармашылығынан ләззат алуға және кемелдікке жету жолындағы әрбір қадамын шын жүректен ұстануға не итермелейді? Ең алдымен, біздің ойымызша, оның жеке басы. Батырлардың тілі, олардың айналасындағы өмір, табиғат-бәрі ұлттық сипаттағы бейнеге бағынады және оқшауланбайды, бірақ жалпы адамзат мәдениетімен тығыз байланысты."Әнші барханалар" әңгімесінде басты кейіпкер Барханның тағдыры сипатталған.
Алыс қашықтыққа ұмтылған шопан қорқынышты Қызылқұмдарды "ерік-жігері мықты адам, жердің бір бөлігі"деп санайды. Ол өтіріктің, жалғандықтың және ар-ождан мәмілелерінің барлық түрлерінің жалынды қарсыласы. Автор барханды оятуға, дауылдың көмегімен жандандыруға мәжбүр етеді. Дауыл тек Қызылқұмдарда ғана емес, Барханның жан дүниесінде де болып, бәрін өз орнына қояды. Табиғат пен адам О. Бөкеевтің шығармашылығында біртұтас емес. Жазушы үшін табиғат адамнан күшті. О.Бөкеевтің шығармалары Отанға деген сүйіспеншілік сезіміне толы. Осыдан табиғат пен адамға байланысты келесі мотив шығады-жазушы прозасының ұлттық ерекшелігі.
Бөкеевтің кейіпкерлері, автордың өзі сияқты, Отанды жақсы көреді. Олар жүретін жердің бір бөлігін, туылғаннан бастап олардың үстінен көтерілетін тауларды, баспана мен тамақты бөлісетін адамдарды, дыбыстарды, иістерді, Гүлдерді, борандарды және аспанның ең таза көкшілдігін бағалады. Осыған байланысты "Поезда проходят мимо" және "Айпараның анасы туралы әңгіме" әңгімелері ерекше көзге түседі. Олардың бірінде бүгінгі халық күні, екіншісінде - кеше ұсынылған. Әкелер жеріне адалдықта адамдардың әр ұрпағының күші Дархан мен Айпараның бейнелерімен үлкен көркемдік ауқыммен нығайтылады деген тарихта терең тамыр жайған ой.
Айпараның анасының сөздеріне назар аударыңыз: "менің туған халқым маған түйе сияқты көрінеді, ал бұл әрдайым ұйқысыз және қыңыр дала - оның терісі алынып, жайылған. О, менің ата-бабам, құдіретті мырзам, егер ұлың ұлы іс үшін өлсе, онда сен ұарсы тұра алмайсың. Бірақ менің халқымды қанды шайқастан сақта және оны құлдыққа масқаралама, қазақтардың көз жасын байқа". Туған жеріне және жерлестеріне деген бұл сүйіспеншілік О. Бөкеев шығармашылығының негізін құрайтын ерекшелік болып табылады.Оралхан Бөкейдің айтуынша, көркем әлемнің ерекшелігін анықтайтын сипаттамалардың бірі-адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас мәселесін бейнелеудегі шеберлік әдістері.
Табиғат суреті-пейзаж көркем шығармада маңызды рөл атқарады. Көркем әдебиеттің мысалдарына қараған кезде біз табиғатты сипаттауда ұзақ уақыт бойы тұрақты болған кейбір үлгілерді байқаймыз. Мысалы, бір үлгіде табиғаттың бейнесі оқиғалардың қай жерде болғанын көрсету мақсатында ғана беріледі. Екінші үлгіде кейіпкердің көңімен синхрондалған табиғат көріністері бейнеленген. Мысалы, кейіпкер көңілді, қуанышты ортада болғанда, табиғат түрлі-түсті түрде көрсетіледі. Керісінше, егер кейіпкер қиын немесе қайғылы жағдайға тап болса, табиғат суық түрде бейнеленген. Үшінші үлгіде кейіпкерге оның алдында қуанышты немесе қатерлі екенін көрсету үшін табиғи құбылыстардың суреттері ұсынылған – қандай да бір оқиғаны күтуде. Мәселен, С. Пушкиннің "Довровский" әңгімесінде қыстың күні батыр жолға шықпас бұрын, үйде тамақ ішіп отырып, терезеден қарайды. Қалың түтін сияқты қатты қараңғылық аспанды жауып, қардың жарқырап тұрған бұлтын бақылайды. "Боран бола ма, бейнет көрем бе?" деген күдік келеді. Ғибадатта. Бірақ сәттілік жоқ.
Түтін тәрізді қара бұлт пен жарқыраған қар зұлымдықтың символы болады. Дубровскийдің жолында қарақшылар тонайды. Оралхан Бөкей табиғат әлемін кең ауқымда таныстырады. Оқиғаларды дамыту, шығарманың мәнін ашу, айтылған ойды күшейту, кейіпкерлердің тағдырын өлшеу, сондай-ақ көркем шығарманың эмоционалды әсерін арттыру мақсатында ол табиғи пейзаждарды жанды сипаттауға, сүйіспеншілікке толы табиғаттың эстетикалық бейнесін жасауға тырысады.
Жазушының қай шығармасын алсақ та, шығармада көтерілген мәселеге, күрестің сипатына, кейіпкерлердің адамдық қалпына қатысты табиғаттың көрінісі бейнеленген. Пейзаж шығарманың идеясын ашуға, суреттердің сипатын толықтыруға қызмет етеді. Бұл картиналарда жазушының ой-өрісінің тереңдігі көрінеді.
Баяндама барысында біз жазушының шығармаларымен таныстық,кейіпкерлердің шынайы жүздері олардың басында іс-әрекет болған кезде ашылатынын және оқиғаның кейіпкерлері жоғары рухани деңгейі бар арманшыл адамдар екенін білдік. Жазушы әр шығармада табиғат пен адам арасында гармоникалық үйлесімділік болғанын қалайды. Адамдар бұл табиғаттың керемет сұлулығын жиі түсінбейді.Біз табиғатты жақсы көріп,оған қамқорлық жасауды елей бермейміз.Бұл шығармаларда кейіпкерлер тек шатасқан минуттарда аспанға, айналаға қарайды. Сондай-ақ, ақынның шығармалары адамды жаман әдеттерден арылтуға арналған.Жақсылық пен жамандықты салыстыра отырып, ол әрқашан жақсылық жолы ашық екенін дәлелдейді.
Оралхан Бөкейдің шығармаларын талдай отырып,біз жазушының әрбір шығармасы адам сезімдерінің тұңғиығына, жан дүниесіне, оқырмандардың ойлары мен санасына батырылатынын білдік.Оның шығармалары туған халқымен бірге жасауды және оның рухани игілігіне қызмет етуді жалғастыруда."Адамды қастерлеу, оның ұлылығын жырлау, жалпы алғанда, Оралхан шығармашылығының негізгі тақырыбы болып табылады". Серік Кирабаев айналасындағыларды құрметтеуге,құрметтеуге және құрметтеуге тиіс.Өйткені өмір адамға бір рет қана беріледі.Өмірдегі ең жақсы нәрсе-айналаңызға Жарық тарату!
Жазушының «Тортай мінер ақ боз ат» шығармасы оқушығаға үлкен ой салады. Үміт, арман, қиял адам баласының қанаты екенін, қандай қиын кезде де алға қарап армандауды тоқтатпау керектігін түсіндіреді. Тортай – тағдырдың ерте артқан ауыртпалығын бала жүрегімен сезініп, өз қатарластарынан ерте есейген бала. Ата-анасынан қатар айырылып, өмірдің өзінен сабақ алған Тортайдың қиындықпен өткен өмір жолы өнеге.
«Ымырт үйіріле алтыбақан құрған азаматтардың маңайында арпалысып, тиіп-қашып, ұлардай шулап ойнап жүргеніміз. Біздің ішімізде менен екі-үш жас үлкендігі бар Тортай атты бала болушы еді. Әке-шешеден тым ерте айырылып, алыстан қосылар аталастарының есігінде жүретін. Қой аузынан шөп алмас жуас, құлағының сәл мүкісі бар, бала болып көп ойнамайтын жасқаншақ еді. Бәрімізден гөрі ерекшелігі, таңертеңнен кешке дейін бас алмай кітап оқи беретін. Қолына не тисе, соны талғамсыз оқитын Тортай арамыздағы білгішіміз, аузымызды ашып тыңдар абызымыз сықылды деп оның кітапқұмарлығын айта отырып, ақылшы адамы болғандығына дәлел келтіреді.Оның бауырмал, барға қанағат ете білетін әрі тұйық екенін мәтіннің мына жерлерінен байқауға болады. «...Тортай, әсіресе, мені жақсы көрді. Жанынан бір елі қалдырмайтын. Әкем – ферма меңгерушісі, үйде ішіп-жем мол, ит басына іркіт төгіліп жатушы еді. Шешемнің қолынан – бір, жолынан – екі алып, әр күн сайын Тортайға таситынмын.
Ол мені алдап тамақ үшін дос болмайтын, қайта «мен аш жүргенім жоқ, әкеле берме» деп ұрысатын-ды. Өз бейілімен, көңіл хошы болмаса, ләм деп аузын ашпайтын, әрі құлағы қақас еститін болған соң, әңгімеге зауқы бола бермейтін. Тек менімен ғана оңаша сәттерде ағыл-тегіл әңгіме құрушы еді...» Тортайдың ұқыпты,таза ,әр ісіне жауапкершілікпен қарайтын жан екендігін «Өзі тұрған үйі Тортайды қуып жіберген соң, тас күркеге барып тұрақтайды. Ораш оны тас қорымның үңгіріне кіріп тауып алған. Сол сәтті оқып көрейік. «... Тортай тас күркені ұядай қылып жинап, тазалап қойыпты. Бұдан бұрын да осы жерге сан рет келіп, мекеніне айналдырған секілді. Қайран қалдым.
Ағаштан қиып нар жасап, үстіне шөп төсеген. Өзіне тиесілі кітаптар әбден көп оқылғандықтан, жемтір-жемтір болып бір бұрышта жинаулы тұр. Төр алдында ешкінің терісі төселген. Қарағайдың жуан кеспелтек шөркесінен стол жасап, май шам қойыпты...» деген жолдардан көреміз.Қарапайымдылық Тортайға тән қасиет екендігіне «- Босағада отырғаның не, - деді Тортай... – Кел жаныма, мен сені тым жақсы көремін. Бастықтың баласымын деп мұрныңды көкке көтермейсің, қарапайымсың» деген жолдар дәлел бола алады.
«Менің жадымда тамаша сақталғаны – ол тас үңгірде шөп төселген нардың үстінде жатып оқыған кітаптары мен өзінің арман-қиялы туралы түн ортасы ауғанша айтқан күбір-күбір әңгімесінің еміс-еміс елесі ғана. Мені жып-жылы қойнына алып, ағалық ақылын айтатын тым зеректігі еді...» Автордың өзі айтқандай, Тортай зерек. Таңды таңға атырып, армандап, қиял әлемін шарлаған бала ағалық ақылды да айта алатын еді. «Бұл дүниеде мен пір тұтар, сырласар жалғыз-ақ нәрсем бар, ол – кітап, әкем де, шешем де сол – кітап.
Кейбірін екі-үш қайтара жалықпай оқып шықтым. Жалғыздығың, жетімдігің – бәрі-бәрі ұмытылып, басқа бір жұмақты өмірге сапар шеккендей боламын. Әттең, жағдай келсе, оқуымды одан әрі жалғастырып, Алматыға аттанар едім. Шынымды айтайыншы, кітап жазып, жазушы болғым келеді...» .Мәтіннің бұл тұстары смартфонды серік етіп жүрген қазіргі Тортайдың қатарластарына үлкен ой салады.Тағдыры қанша қиын болса да,тортай өмірден түңілмейді.Ешкімге кінә артып, тағдырын жазғырмайды.Ол арманын ту қылып, кітаптан жанына жұбаныш іздейді.
Түйіндей келгенде, ерте өмірден кетіп, бай әдеби мұра қалдырған Оралхан Бөкей ұлттық көркем әдебиетте өз орнын алатын ірі суретші.Жазушының шығармалары адам сезімдерінің тұңғиығына,жан – дүниенің тереңіне батып, туған халқымен бірге жасап, оның рухани игілігіне қызмет етуді жалғастыруда.
Аннотация
Оралхан Бөкеев прозасының жетекші мотиві-табиғат пен адам. Кейіпкерлерді табиғатқа деген ерекше көзқарас, онымен жақындық біріктіреді. Олар әрқашан адамдарға әлде бір түсініксіз дүние, содан кейін тек табиғат оларға өмірдің үйлесімділігі мен әуенін бере алады. Бөкеевтің табиғаты тірі, мейлі, тау, мейлі, дала, шөл болсын. Бұл жазушының тағдырында бәрі таңқаларлық және жұмбақ деп айтуға болады: күшті көркемдік интеллект, шығармашылық өсуге тез көтерілу, кеңінен тану және - кенеттен, апат сияқты, Отаннан алыс өлім.
Пайдаланылған әдебиеттер
Бокеев, О. Человек-Олень [Текст]: повести, рассказы / Оралхан Бокеев. - Астана: Аударма, 2011.- 568 стр.
О.Тарлыкова. Какое это благо – быть! К 70-летию О.Бокеева// Простор. – 2013. – № 11.
Хализев В.Е. Теория литературы. М., 2007. - 405 с.
Бадиков В. Превозмочь одиночество [Текст] : 60-летию со дня рождения / Виктор Бадиков // Нива. – 2003. - № 12. – С.96 – 102.
Бадиков В. Не уходи, Человек-Олень! [Текст] / Виктор Бадиков // Казахстанская правда. – 2003. – 11 окт. (№291 – 292). – С.8.