Қазақстан да бұл жаһандық үрдістен тыс емес: қазір елдегі компаниялар арасында директорлар кеңесін басқаратын әйелдердің үлесі небәрі – 3 пайыз, ал бас директорлар қатарындағы әйелдердің үлесі 7 пайызды ғана құрайды. Сарапшылар бұған корпоративтік мәдениеттегі қалыптасқан стереотиптер, мансап пен отбасы арасындағы балансқа қатысты қиындықтар, сондай-ақ әйелдердің жоғары лауазымдарға қол жеткізу жолындағы жүйелік тосқауылдар әсер етіп отырғанын айтады.
«АMANAT» партиясының хатшысы Шолпан Каринова гендерлік саясаттың ел дамуы үшін стратегиялық маңызын атап өтті. Оның айтуынша, гендерлік әділдік – қоғамның әділетті құрылымын қалыптастырудың негізгі шарты.
– Гендерлік әділдік – бұл адамдардың жынысына байланысты дискриминациясыз тең құқықтары мен мүмкіндіктері қамтамасыз етілуі. Яғни, ерлер мен әйелдер білім алу, жұмыс істеу, басқару органдарында қызмет ету, саяси және экономикалық, әлеуметтік-мәдени өмірге қатысу мүмкіндіктерінде тең болу керек, – дейді ол.
Шолпан Каринова әйелдердің қоғамдық процестерге кеңінен араласуы елдің әлеуметтік құрылымы үшін аса маңызды екенін айтты. Оның сөзінше, әйелдердің саяси және қоғамдық өмірге қатысуы қоғамның жартысынан артық бөлігінің мүддесін есепке алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ ол әлемдік зерттеулер әйелдер көшбасшылығының әлеуметтік әлсіз топтардың – балалар, отбасылар, қарттардың мүддесін қорғауды күшейтетінін жеткізді.
Партия хатшысы бұл бағыттың экономикалық маңызына да тоқталды. Ол «әйелдер саясатқа, басқаруға араласқанда – қоғам көбірек қамқор, әділетті және барша азаматтар үшін жауапкершілікті орта қалыптасады» дей келе, Бүкіләлемдік экономикалық форумның қорытындылары да әйелдердің экономикалық және саяси белсенділігі ұлттық әл-ауқатқа тікелей оң әсер ететінін көрсететінін айтты.
Ш.Каринованың сөзінше, әйелдер басқаратын салаларда еңбек нарығындағы теңдік, әлеуметтік қолдау және балалы отбасыларға жасалатын жағдайлар басымдыққа ие. «Бұған балалы отбасылар үшін демалыс, бала күтімі, әлеуметтік қолдау сияқты шаралар кіреді», – деді ол.
Спикердің пайымдауынша, әйелдерді еңбекке, басқаруға тарту – тек әділеттілік мәселесі емес, елдің тұрақты дамуы мен тәуелсіздігінің нақты ресурсы.
Сондай-ақ Шолпан Таңатқызы халықаралық міндеттемелерді орындау да маңызды екенін сөз етті. Төмендегі негізгі халықаралық құжаттар мен бастамаларды жүзеге асыру бағытында белсенді жұмыс жүргізілуде. Атап айтқанда, БҰҰ-ның әйелдерге қатысты барлық түрдегі кемсітушілікті жою туралы конвенциясы, Пекин декларациясы, БҰҰ-ның 5-ші Тұрақты даму мақсаты, БҰҰ-ның гендерлік зорлық-зомбылыққа қарсы әрекет коалициясы және т.б.
Ал заңгер әрі феминист Әйгерім Құсайынқызы соңғы кезде жиі айтылып жүрген Қазақстандағы «гендерлік әділдікке» қатысты жағдайды ашық әрі нақты бағалады. Оның айтуынша, елімізде бұл ұғымның құқықтық негізі әлі қалыптаспаған. Сарапшы бұл туралы: «Қазақстанның нормативтік құқықтық актілерінде гендерлік әділдік деген ұғым жоқ. Сондықтан 2025 жылы Қазақстанда гендерлік әділдік бар ма деген сұраққа «жоқ» деп жауап бере аламын», – деді.
Ол бұл пікірінің басты себептерін атап өтті. Әйгерім Құсайынқызының сөзінше, «біздің қоғамда «гендер» ұғымы түсініксіз, ал «әділдік» тым саясиландырылған». Осы екі ұғым қатар айтылғанда оны жұрт көбіне қате қабылдап, әйелдердің үстемдікке ұмтылысы немесе отбасылық құндылықтарға қарсы қозғалыс ретінде елестетеді. Бұл да қоғамда қалыптасқан қате түсініктің салдары екенін жеткізді.
Сарапшы Қазақстандағы жағдайды нақты деректермен негіздеді. Ол «елдегі 51,4% әйелдің тұрмыстық зорлық-зомбылыққа жиі ұшырауы, билік пен өкілді органдардағы үлесінің өте төмен болуы, дағдарыс орталықтарындағы адамдардың 95%-дан астамы – әйелдер болуы гендерлік әділдіктің жоқ екенін көрсетеді», – деп атап өтті.
Әйгерім Құсайынқызының пайымдауынша, еліміздегі патриархалды көзқарастар әйелдердің саясатта, басқаруда, қабылдау органдарында тең дәрежеде болуына мүмкіндік бермей отыр. Осыған байланысты ол: «Қазақстан сияқты патриархалды қоғамда гендерлік әділдік бар деп айту қиын», – деген пікір білдірді.
Десе де, «АMANAT» партиясының хатшысы Шолпан Каринова еліміздегі гендерлік саясаттың ерекшеліктері мен оның даму динамикасы туралы пікір білдіре отырып, атқарылып жатқан жұмыстары жеткілікті болғанымен, қоғам деңгейіндегі стереотиптер әлі де сақталғанын атап өтті. Оның айтуынша, заңнамалық база қаншалықты дамығанымен, гендерлік әділдік нақты өмірде қоғамның түсінігіне, мәдениетіне, әлеуметтік көзқарасына байланысты қалыптасады.
– Қоғамда гендерлік стереотиптер жоқ емес. Олар, әйелдер тек отбасымен, үй шаруасымен айналысуы тиіс деген түсінік. Ер адамдар – отбасының басшысы болуы тиіс деген дәстүрлі көзқарас. Әйелдерге көшбасшылық немесе саяси лауазымдарда орын аз беріледі деп саналу. Әйелдерге кейбір кәсіби салалар немесе техникалық мамандықтар қолайсыз деген сенім. Ерлер эмоцияларын көрсетпеуге тиіс, ал әйелдер сезімтал әрі әлсіз болуға тиіс деген стереотип. Отбасылық міндеттерді әйелдерге ғана жүктеу – балаларды тәрбиелеу және үй шаруашылығы әйелдің міндеті деген түсінік. Әйелдердің табысы немесе кәсіби жетістігі еркектің деңгейімен салыстырғанда төмен болуға тиіс деген пікір. Бір қарағанда бұл түсініктер қоғамдық қалыптасқан дәстүрлі пікір сияқты. Сондықтан осы ұстанымдар дұрыс деп түсінетіндер қатары көп. Ал шын мәнінде, бұл стереотиптер әйелдер мен ерлердің әлеуетін толық пайдалану мен тең мүмкіндіктерге кедергі келтіреді. Сондықтан оларды жою – гендерлік теңдікті қамтамасыз ету жолындағы маңызды міндеттердің бірі болып табылады, – деді ол.
Экономистер мен әлеуметтанушылар соңғы онжылдықтар бойы әйелдер еңбек нарығына қатысуының әлеуметтік салдарын зерттеп келеді. Әйгерім Құсайынқызы да бұл мәселенің Қазақстанда ерекше өзектілігін атап өтті. Оның айтуынша, әйелдердің еңбек нарығына шыққанымен, бүгінде «екінші ауысым» деп аталып жүрген үй шаруасы олардың жауапкершілігінен түскен жоқ. Ол бұл жайында: «Қазақстанда 8 сағат жұмыс істеген әйел үйге келген соң да аналық, жұбайлық, келіндік міндеттерін толық атқаруға тиіс деген қоғам талабы бар», – деді.
Әйгерім Құсайынқызы бұл жүктеменің тарихи қалыптасқан әділетсіздік екенін айтады. Сарапшының сөзінше, «бір ғасыр бұрын мансап құрмаған әйелдерден қандай тұрмыстық міндет күтілсе, бүгін кәсіби саланың толыққанды қатысушысы болып жүрген әйелдерге де сондай талаптар қойылады». Оның айтуынша, ақысы төленбейтін тұрмыстық еңбек пен толық жұмыс күнін қатар алып жүру, тіпті «әмбебап роботтың» да қолынан келмейтін іс, бірақ қазақ әйелдері әлі күнге дейін солай өмір сүріп жүр. Бұл құбылыс, маманның пікірінше, мақтан емес – экономикалық әділетсіздік.
Ол қоғамда тамыры тереңге кеткен түсініктер әйелдердің өзіне де сұрақ қоюға мүмкіндік бермейтінін айтты. «Неге тұрмыстық міндетті тек әйел атқаруы керек?» деген сауалды қазақ әйелдерінің өзі де жиі қоймайды, себебі ондай мәдени үлгі болмаған», – дейді сарапшы. Осыны өзгерту – ғалымдар мен гендерлік белсенділердің алдында тұрған маңызды міндет екенін атап өтті.
Сарапшы қазіргі қала мәдениеті мен инновациялық қоғамда «мынау – ер адамның, мынау – әйел адамның міндеті» деген көзқарас жарамайтынын айтты. Оның пікірінше, «екінші ауысым» әйелдердің қажуына, ұзақмерзімді күйзеліске, мансапты кейінге ысыруына әкеледі. Нәтижесінде, көптеген әйелдер отбасы мен мансап арасында таңдау жасағанда «отбасылық өмірді» таңдауға мәжбүр болады, ал бұл – құрылымдық теңсіздіктің жемісі.
Сарапшы тұрмыстық міндеттерді теңдей бөлісу қазақы құндылықтарға қарсы деген пікір қате екенін атап өтті. «Бұл дәстүрге қарсы келу емес. Мәселе – теңдік пен әділдік жайында», – деді Әйгерім Құсайынқызы. Оның айтуынша, қоғамдағы түсініктер баяу болса да өзгеріп келеді әрі гендерлік мейнстриминг бұл өзгерістерді жылдамдатуға мүмкіндік береді.
Гендерлік саладағы жиі талқыға түсетін тағы бір мәселе – жалақыдағы алшақтық. Заңгер бұл проблеманың әлемдік деңгейде де толық шешілмегенін айтады. Сарапшының айтуынша, «бірде-бір мемлекетте ер мен әйелдің бірдей жұмысы үшін жалақыдағы айырмашылық 0 пайыз» болған емес. Дамыған елдердің өзінде бұл көрсеткіш 5-7 пайыз болса, «Қазақстанда ол 25-29 пайыз аралығында құбылып тұр», – деді ол.
Әйгерім Құсайынқызы мұндай айырмашылықтың басты себебі – мамандықтардың гендерлік бөлінуі екенін түсіндірді. Ол: «Қазақстанда жалақысы төмен, әлеуметтік жүктемесі ауыр мамандықтарды – медбике, мұғалім, дәрігер сияқты салаларды тарихи тұрғыда әйелдер атқарып келеді», – деді. Педагогика мен медицина саласында жалақының соңғы үш жылда ғана көтерілгенін айтқан сарапшы бұл салаларда жұмыс істейтін әйелдердің жылдар бойы төмен жалақы алып келгенін атап өтті.
2025 жылғы Гендерлік айырмашылықтардың жаһандық индексі бойынша Қазақстан 148 елдің ішінде 92-орынды иеленген. Бұл өткен жылмен салыстырғанда (76-орын) төмендегенін көрсетеді. Шолпан Каринова бұл статистиканың тек цифр ғана емес, мемлекеттік және қоғамдық институттардың өз жұмыстарын түзетуге бағыт алуы үшін маңызды көрсеткіш екенін атап өтті.
«Жетістігімен ерекшеленген ел – Молдова екенін айта кеткен жөн (7-орын). Мұндай салыстырмалар не үшін керек? Тек цифрлар мен статистика ғана қызықтыруы керек пе? Әрине, олай емес. Бұл біздің мемлекеттік және қоғамдық институттар қай бағытта өз жұмыстарын түзетуі керек, міне осы үшін маңызды», – деген Партия хатшысы өз тәжірибесін мысалға келтіріп, өңірлік «Әйел аманаты» жобасының алдағы уақытта жемісін беретінін айтты.
Демек, елдегі гендерлік теңдік мәселесі әлі толық шешілмегенімен, мемлекеттік және қоғамдық деңгейде нақты қадамдар жасалуда. Әйелдердің саясаттағы, экономикалық және әлеуметтік өмірдегі үлесін арттыруға бағытталған жобалар мен бағдарламалар осы өзгерістің негізін қалыптастырады деп сенеміз.
Кәмила ДҮЙСЕН