Статистика органы елді елең еткізген осы жаңалығын жариялады. Түйе өнімдері де жаңа белеске шығыпты. Қазақстанда жасалған Camel Milk желілік маркетинг әдісімен кең таралды. Оған тіпті Қытайда сұраныс артқан. Түйе өсіру сәнге және мықты бизнеске айнала бастады.
Ұлттық статистика бюросының хабарлауынша, 2025 жылғы 1 желтоқсандағы жағдай бойынша Қазақстанда ірі қара малдың саны 8 265 240 басқа жетті. 2024 жылғы 1 желтоқсанда 8 051 370 болған. Жыл басынан бері небәрі 2,7%-ға өсті. Қазақ «өнімі оның көл-көсір» деп дәріптейтін қой саны керісінше, 2024 жылғы 19 887 277-ден 2025 жылы 19 645 963-ке дейін, -1,2%-ға кеміп кетті. Ешкі саны да «кері кетті»: былтырғы 1 718 838-ден биыл 1 691 143-ке (1,6%-ға) азайып қалды. Кейінгі жылдары кеміп бара жатқан «талпақ танау» саны кенеттен 2024 жылғы 476 776-дан 491 709-ға дейін, 3,1%-ға сәл көбейіпті.
Өсім қарқыны жөнінен үшінші жыл қатарынан мал шаруашылығының лидері – жылқы: оның саны өткен жылғы 4 072 922-ден осы жылы 4 354 871-ге жетті. Жыл басынан бері 6,9%-ға өсті. Екінші көшбасшы пайда болып отыр. Түйелер осыған жетеғабыл, 6,3% өсім көрсетіп, айды аспанға бір-ақ шығарды! Осының арқасында Ойсылқара жануарының саны 2024 жылғы 282 312-ден 2025 жылы тарихи жаңа межеге – 300 128-ге жетті. Тарихи дейтініміз, Қазақстан Тәуелсіздікке қол жеткізген 1991 жылы республикамызда 142,5 мыңға жетер-жетпес қана түйе қалыпты. ХІХ ғасыр соңындағы патшалық санақ бойынша қазақ жерінде 1,3 миллионнан аса түйе болған екен. Азаттықтың арқасында Ойсылқара түлігінің саны сол биігіне де жетер.
Мемлекеттің өзіне назар аударып, жағдай жасауы арқасында үлектер мен аруаналардың боталауы жақсарған. Ұлттық статистика бюросының мәлімдеуінше, биыл боталау көрсеткіші жақсарды: 2024 жылы 50 864 бота аяқтанса, 2025 жылы бұл жануарлар арасындағы өсім 53 862 ботаға дейін жетті. 100 аналыққа шаққандағы боталау коэффициенті былтырғы 31-ден биыл 33-ке (әрбір 100 түйеден 33 бота туады) дейін ұлғайды.
Ескерер жайт, түйе малы екі жылда бір рет қана төлдейді дейді халық. Түйе өзінің төлін он екі ай көтереді. Сондықтан жылда құлындайтын, бұзаулайтын, қозылайтын, лақтайтын, әрі бір рет төлдегенде егізін және одан көбін дүниеге әкеле алатын өзге малдарға қарағанда түйе басы ақырын өседі. Бірақ түйе шаруашылығының дәуірі енді туып келе жатса керек, демек барлық жетістігі әлі алда!
Түйе сүті халыққа неге қолжетімсіз?
Кәсіпкерлер түйелердің өте өнімді жануар екенін түсінді. Ол 12 ай бойы ағыл-тегіл сүт береді. Одан дайындалған құрғақ табиғи түйе сүті Қазақстанның экспорттық тауарына айналды. Отандық компаниялар өз өнімдерін Қытай, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Моңғолия, Түркия, Еуропа және басқа елдерге жеткізеді.
«Бұл өнім – түйе сүтінен әзірленген: мұздату-кептіру технологиясының инновациялық әдісімен өндірілген, қоректік заттардың, дәрумендердің, микроэлементтердің 95%-ы сақталған жоғары сапалы отандық өнім. Ол асқазан-ішек жолы, жүрек-қан тамырлары ауруларының және басқа дерттердің алдын алады. Иммунитетті нығайтады, бұлшық еттерді ұлғайту және теріні жасарту үшін қолданылады», – делінген бір өнімнің жарнамалық брошюрасында.
Кәсіпкерлер оны «түйе саумалы», «саубота» және басқа атау-брендтермен сатып жатыр. Ресейлік және қытайлық маркетплейстардан, әлеуметтік желіден де саудаланады. 90-шы жылдары Herbalife компаниясы өз өнімдерін дәстүрлі дүкендер желісі арқылы емес, тәуелсіз дистрибьюторлар желісі арқылы өткізу үшін тікелей және көпдеңгейлі маркетинг моделін (MLM) пайдаланып, аты шыққаны мәлім. Бүгінде ұнтақталған және капсула-таблетка түріндегі түйе сүтін сатушылар да желілік маркетинг тәсілін кеңінен пайдаланады.
Бұл бизнестің мән-жайын зейнеткер, тұтынушы Күлпара Айтжанова айтып берді. Ол кісінің түсіндіруінше, дистрибьюторлар, яғни кез келген пысық адам жеке сату арқылы немесе өзінің серіктестік желісін құру арқылы ақша табады. Бұл өнімнің нақты брендтерін блогерлер, танымал адамдар ілгерілетіп жатыр.
– Мен бұл өнімнің жарнамасына алғаш Instagram-да жолықтым. Ғаламтордан ізденіп, өнім туралы танып-білген соң 90 капсулалық шағын құтысын 7 мың теңгеге сатып алдым. Бір алсаң нақты клиент ретінде дерекқорына түседі екенсің, содан кейін таскенедей жабысып алады. Үнемі қоңырау соғып, жаңа өнімдерін тықпалайды. Бірақ тұрақты клиенттердің өзіне ешқандай жеңілдік ұсынбайды. Сұраныс болғандықтан ба, бағасы қайта жылына бірнеше рет қымбаттайды. Бұған қоса, егер бұрын бір құтысын алуға болса, қазір 2-3 және одан көбін алмасаң, сатпайды, – деді Астана тұрғыны Күлпара Айтжанова.
Ол кісі бұл өнімді бірнеше жылдан бері алып келеді екен, пайдасы барын жасырмады. Тек қарапайым халыққа қолжетімсіз болып бара жатқанына назар аудартты және сын-ескертпелерін айтты. Биылғы күзде бес жүздей капсула не таблетка толтырылған бір құтысының ең арзан бағасы 50 мыңнан 250 мың теңгеге дейін аспандап кеткен екен.
Бүгінде ұнтақталған «түйе саумалы» көрші Қытайда біршама үлкен сұранысқа ие болыпты. Түркістан облысының Арыс қаласында орналасқан кәсіпорынның коммерциялық директоры Айдын Әмірғалиевтің түсіндіруінше, компания құрғақ түйе сүтін ерекше әдіспен өндіреді: бұрындары сүттен жоғары температура арқылы ұнтақ жасалатын болса, қазіргі кезде керісінше, күрт қатыру («шоковая заморозка») әдісі қолданылады.
– Осы арқылы түйе сүті құрамындағы дәрумендер мен микроэлементтерді барынша көп сақтап қала аламыз. Біздің компанияның төл түйе фермасы жоқ. Бірақ жеке ферма ұстаудың қажеті шамалы: жергілікті шаруа қожалықтары түйе өсіруге белсенді көшіп жатыр. Олар ұзақмерзімді контракт негізінде бізге шикізатын жеткізеді. Кәсіпорнымыздың қуаты айына 20 тонна ұнтақ шығаруға мүмкіндік береді. Үшінші жыл қатарынан жұмыс істейміз. Өндірісте тек қана саумалды – аруанадан жаңа ғана сауылған сүтін пайдаланамыз. Оның «өне бойы» тұнған қасиет пен шипа! – деді маман.
Сарапшы түйе сүтінің игілігін көрші елдің жұрты түсіне қойғанын тілге тиек етті. Медициналық журналдарда жазылғандай, кейбір Азия елдері сияқты Қытай тұрғындары да «лактозаға төзбеушілік» кесірінен қарапайым сүтті қорыта, іше алмайды. Көбісінде 3-4 жастан соң ағзасы «лактаза» ферментін түзуді тоқтатады. Бұл фермент «сүт қантын» (лактозаны) ыдырату үшін қажет. Салдарынан, сүт бойына сіңбейді, газ тудырады, іш кебу, іш өту-диареяға және басқасына соқтырады.
Оның жанында «сублимацияланған түйе саумалы» қытай және басқа азиялықтардың бойына дәру болып дариды. Себебі ол гипоаллергенді, лактозасыз өнім екен.
Бұл «аққа» Үкімет те жақ
Премьер-министр Олжас Бектенов Мәжіліс депутаттарын түйе шаруашылығын өрге бастыру бағытында атқарып жатқан істері жөнінде хабардар етті. Оның айтуынша, Үкімет түйе шаруашылығын дамыту, мал басын көбейту, мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну және өнімді тиімді өткізу бағытында жұмыс жүргізіп жатыр. Оны ынталандыру мақсатында «Асылтұқымды мал шаруашылығын дамытуды, мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігі мен сапасын арттыруды субсидиялау қағидаларының» шеңберінде мемлекеттік қолдау шаралары көзделген. Мәселен, алғаш рет асыл тұқымды аталық түйе сатып алуды субсидиялау қолға алыныпты.
– Асылтұқымды жануарлар құнының өсуіне байланысты алда түйе төлін сатып алуға арналған субсидия мөлшерін бір басқа 100 мың теңгеден 175 мың теңгеге дейін арттыруды көздейтін өзгерістер мен толықтырулар енгізу бағытында жұмыс жүргізіліп жатыр. Бұдан басқа, түйе сүтін өндіру мен қайта өңдеуді субсидиялау жүзеге асырылады. Оның нормативі биылғы жылдың маусымында 1 келісіне 55 теңгеден 190 теңгеге дейін ұлғайтылды, – деді Үкімет жетекшісі.
Инвестициялық субсидиялау қағидалары аясында жайылымдарды суландыру инфрақұрылымын дамыту және мал шаруашылығы нысандарын су көздерімен қамту шаралары жоспарланған. Соның ішінде шалғай жайылымдарда түйе өсіру үшін құдық қазуға, ұңғыма бұрғылауға бюджеттен ақша беріледі. Осы іске кәсіпкердің жұмсаған инвестшығындарының 50%-ы бюджеттен өтеледі. Ал алып өзен-көлі жоқ Маңғыстау облысы үшін өтеу мөлшері 80%-ға жеткізілген.
Солтүстік Қазақстан облысының оң тәжірибесін тираждау бағдарламасы шеңберінде түйе сүтін құрғату және сублимациялау зауыттарын салу жобаларына қолдау көрсетілмек. Бұл жобаларға әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар (ӘКК) арқылы елдегі бизнеске арналған ең арзан несие беріледі: жылдық 2,5% жеңілдетілген қаржыландыру тетігі іске қосылды.
«Маңғыстау, Атырау, Қызылорда және Ұлытау облыстары сияқты түйе шаруашылығы дәстүрлі түрде дамыған құрғақ аймақтарда жем-шөпке жұмсалатын шығындарды арзандатуға арналған субсидиялау тетігі қолданылады. Бұл ретте субсидия алуға өтінімдерді қабылдау мерзімдерін, оның өлшемшарттары мен нормативтерін жергілікті атқарушы органдар бекітеді, бұл өңірлердің табиғи-климаттық және экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, шешім қабылдау кезінде икемділік пен жеделдікті қамтамасыз етеді», – деді О.Бектенов.
Президенттің 2025 жылғы Жолдауындағы тапсырмасын орындау үшін 2026–2030 жылдарға арналған Мал шаруашылығы саласында агробизнесті қолдау мен дамытудың кешенді жоспарының жобасы әзірлену үстінде. Премьер-министр сонда түйе шаруашылығын да қолдау мен дамыту шаралары көзделгенін жеткізді. Оның ішінде асылтұқымды мал сатып алуға жеңілдетілген және ұзақмерзімді кредит беру, «Даму» қоры арқылы 80%-ға дейін кепілдендіру тетігін енгізу, салалық қызметкерлердің отбасыларына әлеуметтік жағдай жасау, дәстүрлі жайылымдық пайдалану жүйесін бейімдеп, көшпелі мал шаруашылығын дамыту, саланы білікті мамандармен қамту, селекция мен генетика саласын ғылыми сүйемелдеуді өрістету бар.
Осы және басқа шараларды іске асыру түйе сүтінен, жүнінен, етінен, терісінен жасалған отандық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, өңдеу және экспорт көлемдерін ұлғайтуға, сондай-ақ түйе шаруашылығының серпінді дамуын қамтамасыз етуге, сөйтіп Ұлы даланы түйеге де толтыруға мүмкіндік беруге тиіс.
Айхан ШӘРІП