Жуырда оның қолданыс аясы жаңа салаға тарады: еліміздің бүкіл тарихында тұңғыш рет цифрлық теңгеде кредит берілді. Бұл салаға қатысты құжат Мәжілістің қарауына түсіп, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшелері цифрлық теңгенің ұлттық валюта ретіндегі мәртебесін заңмен бекітуге бірталай күш салды.
Цифрлық теңгенің алғашқы қадамдары
Цифрлық теңгені (ЦТ) енгізуге мемлекет төрт жыл бұрын кірісті. 2021 жылы Қазақстанның Ұлттық банкі нарық өкілдерінің, сарапшылар мен халықаралық серіктестердің қатысуымен «Цифрлық теңге» пилоттық жобасын іске қосты. Сөйтіп, Мемлекет басшысы қойған міндетке сәйкес, ЦТ – Қазақстан экономикасын қарқынды цифрландырудың қисынды жалғасына айналды.
2022 жылы Digital Tenge Hub бірлескен платформасы іске қосылды, ол қызығушылық танытқан барлық тарапты біріктірді. Платформада қарым-қатынас жасап, тәжірибе алмасуға және цифрлық теңгені енгізудің қыр-сырын бірлесіп зерделеуге жағдай жасалыпты. Жыл соңында тестілеу өткізіліп, оған қаржы нарығының нақты ойыншылары – сатып алушылар мен жеткізушілер қатысты. Тест қорытындысы цифрлық ұлттық валютаны қолдану – ақша саясатына және елдің қаржы саласындағы тұрақтылығына қауіп төндірмейтінін көрсетті.
2023 жылы жоба жалғасты: Алматының бірнеше мектебінде оқушылардың тамақтану ақысын төлеу жүйесінде пайдаланылған «цифрлық ваучер» енгізілді. Банктер халықаралық төлем жүйелерінің көмегімен цифрлық шотқа тіркелген карточка шығарды.
Түсіндіре кетер жайт, цифрлық теңге – Қазақстанның ұлттық валютасының үшінші нысаны. Біріншісі – шытырлаған купюра түріндегі дәстүрлі ақша, фиат. Екіншісі – электронды, яғни қолма-қолсыз теңге. Үштікті тұйықтаған ЦТ бұлардан ерекшеленеді. Оны электронды ақшамен шатастыруға болмайды. Біріншіден, ЦТ криптовалюта сияқты токендерден, яғни әріптердің және цифрлардың жиынтығынан тұрады.
Екіншіден, бұлардан ерекшелігі сол, әдеттегі қолма-қол ақша сияқты ЦТ-ның токендері әртүрлі номиналға ие: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500 және басқа теңгелер. Үшіншіден, цифрлық теңгемен төлем жүргізу үшін интернет қажет емес. Ал ғаламторға қосылмасаңыз, электронды ақшамен есеп айырыса алмайсыз. Цифрлық теңгенің бірегейлігі сол, ол қолма-қол мен қолма-қолсыз есеп айырысудың барлық дерлік артықшылығын бір бойында біріктіреді.
Кереметі ме, кемшілігі ме, әркім өзі бағалар, бірақ ұлттық валютамыздың барлық формасынан даралайтын цифрлық теңгенің тағы бір қасиеті бар: оны бағдарламалауға, яғни нақты бір бағытқа ғана нысаналы түрде арнауға болады. Мысалы, ата-ана баласының ЦТ-ны нақты бір мақсаттарға ғана пайдалана алатындай етіп белгілей алады. Айталық, ата-ана перзентінің денсаулыққа зиянды тауарларды – тәтті газдалған сусындарды, энергетиктерді, кәмпиттерді, басқасын сатып алмауын қалайды. Ол үшін ата-ана токенді тек мектеп асханасында немесе нақты бір тауарды сатып алғанда есеп айырыса алатындай етіп бағдарламалай алады.
Осы заманауи технологияны ендіруде Қазақ елі әлемдегі тәуелсіз мемлекеттердің басым көпшілігін басып озды. Euronews телеарнасының хабарлауынша, «цифрлық еуроны» енгізу тек 2027 жылдың ортасында басталады: оның өзінде Еуропарламент депутаттары қолдап дауыс берсе. Бұған дейін еуродепутаттар қарсыласып келген. ЕО Орталық банкі нормативтік-құқықтық база уақытылы дайын болса ғана 2027 жылы цифрлық еуроның пилоттық кезеңін бастай алатынын мәлімдеді.
ТМД көшбасшысы Ресейдің Орталық банкі цифрлық рубльді енгізуді 2026 жылға ысырды. Бастапқыда ЦР зейнетақы, жәрдемақы, бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысы сияқты федералдық төлемдерді төлеуге пайдаланылмақ. Сынақ табысты өтсе, 2026 жылдың 1 қыркүйегінен барлық банк пен клиенттері, сондай-ақ табысы 120 миллион рубльден асатын ірі бизнес цифрлық рубльді қабылдап, төлеуді қамтамасыз етуге міндеттеледі. Нәтиже шықпаса, ЦР-ды енгізу мерзімі тағы шегеріледі.
Бұл тұрғыда Қазақстан жылдамдығына көз ілеспес жүйріктей ілгері жүйткіп барады. Парламент оның заңнамалық тұғырын түзіп жатыр. Мәжіліс «Банктер және банк қызметі туралы» және «Кейбір заңнамалық актілерге қаржы нарығын реттеу және дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңын қабылдады. Ол келесі жылы толыққанды күшіне енуге тиіс.
Құжаттағы түзетулердің жеке, едәуір блогы ұлттық валютаның жаңа нысаны ретінде цифрлық теңгені енгізуге, ұлттық цифрлық қаржы инфрақұрылымын жаңғыртуға бағытталған. Ұлттық банктің мәлімдеуінше, бұл – қаржы жүйесінде криптовалюталарды, басқа да цифрлық активтерді кең пайдалануға жол ашу туралы Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасына толығымен сәйкес келеді.
Аталған заңмен цифрлық теңге, ашық банкинг жүйесі, мобильді төлемдер мен төлем карточкалары жүйесі, ұлттық төлем жүйесі, сәйкестендіру деректерін алмасу орталығының қызметі реттеледі. Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Павел Казанцевтің айтуынша, жаңа заңда ЦТ-ның ұлттық валютаның жаңа нысаны ретіндегі мәртебесі заң жүзінде бекітіледі. Цифрлық теңгенің айналымы және оны пайдалану тәртібін Ұлттық банк айқындайды.
– Осы арқылы ЦТ толыққанды әрі тұрақты түрде енгізіледі. Ұлттық валютаның жаңа цифрлық формасы оның өзге нысандарын жоймайды, қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалармен қатар деңгейде төлемнің қосымша құралы ретінде пайдаланылады. Бұл түсінікті және бұрыннан күтіліп отыр. Бірақ қарапайым адамдарда көптеген сұрақ туындағаны жасырын емес. Мысалы, цифрлық теңгенің нақты қандай салаларда қолданылатыны кезең-кезеңмен белгіленіп, тізімі елге жариялануға тиіс. Әзірге біздің естіп отырғанымыз – ЦТ бюджеттік қаражаттардың қозғалысын бақылау үшін пайдаланылып жүр, – деді депутат.
Тағы бір өзекті сұрақ – қазақстандықтар қай күннен бастап оны тауар сатып алуға, қызметтердің ақысын төлеуге күнделікті жұмсай алады? Оны онлайн аударуға бола ма? Азаматтың бір ісі мемлекетке, күш құрылымдарына, банкке, басқасына ұнамаса, олар барлық цифрлық теңгесін бұғаттап тастап, ол адам өмір сүруге бір тиыны қалмай, қылмысқа бармай ма? П.Казанцев сарапшыларды мазалаған тағы бір мәселеге назар аудартты: цифрлық теңгені енгізу қаскөйлердің құралына айналмай ма, халықты алаяқтық схемаларға тартуды жеңілдетпей ме?
Жаңа ақша қайда қолданылады?
Ұлттық банк төрағасының орынбасары Берік Шолпанқұловтың ақпараты бойынша заңда цифрлық теңгені пайдалану өрісі ретінде – есеп айырысу саласы бекітілмек.
– Заң жобасында оны есеп айырысу құралы деп таныдық. Ендеше болашақта оны өмірдің барлық саласында – дүкендерде, автокөлік немесе баспана сатып алғанда, басқасында есептесуге пайдалануға болады. ЦТ қолданыстағы инфрақұрылымдарға толығымен кіріктіріліп, имплементацияланады. Оны тұрмыста пайдалануда ешқандай проблема туындамайды. Бұқара мен бизнеске оны онлайн есептесуде де, POS-терминалдарда да қолдануына болады. Бюджеттің қаражатын игеруді бақылау мәселесі пысықталу үстінде, – деді Берік Шолпанқұлұлы.
Ол цифрлық теңгеде бағдарламалау (программируемость) функциясы қарастырылатынына сендірді. Бұл қыры сынақтан өтіпті: пилоттық жоба аясында жол құрылысына шығындалған қаржының бір бөлігі тексерілді.
– ЦТ-дағы бюджеттік қаражаттың нысаналы мақсатын алдын ала бағдарламалап, ақшаның жолай жемқорларға жырымдалмай, ақырғы алушысына дейін жетуін қамтамасыз ете аламыз. ЦТ толығымен блокчейн-технологияға кіріктірілген: қаржының әрбір алушысы тізбек-тізбекпен көрсетіліп тұрады. Індете отырып, оның бүкіл «өмір жолын» бақылап шыға аламыз. Олай болса, ЦТ-ны алаяқтық мақсаттарда пайдалану тиімсіз – тразиттеуші дропперлерден бастап, ақырғы алушысына дейін көрінеді, – деді Ұлттық банк басшысының орынбасары.
Ол цифрлық теңгені шығарушы эмитент – тек қана Ұлттық банк екеніне назар аудартты: тиісінше, ҚР ҰБ алаяқтармен күрес мәселесіне де септесе алады. Берік Шолпанқұлов заманауи технологиялар арқылы киберқауіпсіздікті қамтамасыз етуге уәде етті.
Жуырда ел тарихында бұрын-соңды болмаған оқиға тіркелді: Ұлттық банктің қолдауымен «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры кәсіпкерлерге цифрлық теңгемен алғашқы несиені берді. 250 миллион цифрлық теңге «Өрлеу» бағдарламасы аясында жылына 12,6% ставкамен 7 жылға ұсынылды. Оған бизнесмен жер учаскесі мен жабдық сатып алып, өндіріс ғимаратын салуды жоспарлады. Бірінші жылы 10-ға жуық жұмыс орнын ашпақ. Өндіріс жылына 1200-1400 тонна өнім шығаруға тиіс.
Цифрлық теңгені осы күйде пайдаланған тұңғыш клиент – павлодарлық кәсіпкер Виталий Кремберг. Ол үй жануарларының түбегіне гигиеналық толтырғыш ретінде салынатын түйіршікті абсорбент шығаратын кәсіпорын салмақ. Өнім сондай-ақ құрылыста, ауыл шаруашылығында, экологиялық мақсатта, мысалы, жанар-жағар май төгілген жағдайда апат салдарын жоюға пайдаланылады. Кәсіпкер заманауи технологияларға жақ болғандықтан, өндірісін дамытуға ЦТ-дағы несиені таңдағанын жеткізді. Әрбір жұмсаған шығыны мемлекеттің қадағалауында болып, блокчейн тізбегінен көрініп тұратынына қарсы емес.
– Біз сапалы отандық сіңіргіш жасағымыз келеді. Бүгінде ол жануарлардың түбегін толтырғыш сорбент қана емес, сонымен қатар фермада, құрылыста, экологияда қолданылатын әмбебап шикізат. «Өрлеу» жеңілдікпен несиелеу бағдарламасы аясындағы мемлекеттік қолдау бастапқы капиталымыз болды. Цифрлық теңге – технологиялық, жариялы және ұзақмерзімді дамуға бағдарланған жаңа кезеңіміздің рәмізі. Өзімізге артылған бұл тарихи сенімді нақты жаңғыруға айналдырамыз. Елде жоғары стандартқа сай өнім пайда болып, бизнесіміз тұрақты, жауапты өндірістің символына айналуы үшін еңбек етеміз, – деді В.Кремберг.
Транзиттік интеграция моделі құрылады
«Даму» қорының басқарма төрағасының орынбасары Арсен Мұстафин жаңа қаржылық құралдың бизнес үшін артықшылықтарын атады. Біріншіден, ЦТ-дағы несие онлайн рәсімделеді, талап етілетін құжат мейлінше азайтылған. Өйткені мемлекет кәсіпкердің артық есептерінсіз-ақ, бұл теңгенің қозғалысын өз бақылауында ұстай алады. Екіншіден, өтінім жылдам қаралып, қаражат шотқа тез түседі. Үшіншіден, мемлекеттік бағдарлама шарттары жариялы түрде орындалады.
Төртіншіден, бақылаушы-қадағалаушы органдар бизнесменге «ревизорлық» сапарлармен барып мазасын ала бермейді, салық тексерісі болмайды. Осы арқылы кәсіпорын әкімшілік кедергілерден, қаржылық шығындардан, жұмысындағы кідірістерден құтылады. Бесіншіден, шығарған өнімін шетелге экспорттаса, ол үшін ҚҚС-ты қайтару мерзімі қолданыстағы 55-75 күннен 15 жұмыс күніне дейін қысқарады екен.
– Жалпы, мемлекеттік қолдау бағдарламаларының айқындылығы, жариялылығы мен тиімділігін арттыру үшін ЦТ-ны пайдаланудың әлеуеті зор. Оның негізгі артықшылығының бірі – бөлінген қаржының орнымен жұмсалуын бақылау айтарлықтай жеңілдейді. Себебі ЦТ таңбаланады. Осы мәміле де озық қаржылық технологияларды енгізудегі маңызды қадам саналады. Бұдан былай кәсіпкерлер несиені цифрлық теңгемен алады. Соның арқасында процесс тезірек, ашық әрі тиімдірек болмақ. Біз осы бағытты одан әрі дамытуды жоспарлап отырмыз, – деді «Даму» басшылығының өкілі Арсен Мұстафин.
Ұлттық банк төрағасының кеңесшісі, цифрлық трансформация басшысы Бинұр Жәленовтің пайымдауынша, мұндай инновациялық шешімдер мемлекет, банк және бизнес арасындағы сенімнің жаңа стандартын түзеді. «Осындай тетіктер әр салаға жылдам таралады деген үміттеміз. Президенттің тапсырмасы бойынша ЦТ енді мемлекеттік шығындар мен субсидиялардың барлық түріне кезең-кезеңімен енгізіледі. Ол елдің неғұрлым тиімді, технологиялық және орнықты қаржы жүйесінің негізін қалыптастыруға тиіс», – деді Б.Жәленов.
Ал вице-премьер – ұлттық экономика министрі Серік Жұманғариннің мәліметі бойынша жаңа жобаларды жүзеге асыру кезінде жолдарды жөндеу цифрлық теңгемен қаржыландырылады. Ортамерзімді кезеңде Үкімет кемінде 100 мемлекеттік жобада ЦТ-ны енгізу міндетін қойып отыр. Ол үшін Ұлттық банк Қаржы министрлігімен бірлесіп «Транзиттік интеграция моделін» жүзеге асыруға кіріскен. Бұл модель министрліктің Қазынашылық комитеті үшін бірыңғай терезені құрады, ЦТ-ны эмиссиялау және өтеу жөніндегі үдерістерді автоматтандырады, сондай-ақ өтімділікті басқару тәсілдерін енгізуді көздейді.
Бүгінде пилоттық режимде цифрлық теңгені пайдаланудың бірнеше жобасы сынақтан өтіп жатыр, бұлар – Павлодар және Атырау облыстарындағы жолдарды орташа жөндеудің 2 жобасы, Астанада осал отбасылардан шыққан мектеп оқушыларына тегін ыстық тамақ беруге ваучер бөлу жобасы. «Энергетикалық және коммуналдық секторларды жаңғырту» ұлттық жобасын жүзеге асыру кезінде, «Даму» қоры желісі бойынша кәсіпкерлерді қолдау бағдарламасына, Мемлекеттік кірістер комитетінің мемлекеттік сатып алулары кезінде «боялған» ақшаны енгізудің пилоттық жобалары пысықталу сатысында.
Айхан ШӘРІП