– Соңғы кездері денсаулығым болмай, аздап ауырыңқырап қалдым. Газеттен де, кітаптан да алыстап, қарайыңқырап жүрмін. – «Шымкентке қоныс аударып кетті» деп естіп жатырмыз. Рас па?
– Өзім өсіп-өнген ауылым Шәуілдірден ешқайда қоныс аударған жоқпын. Асқар Мырзахметов әкім болып тұрған кезінде Шымкенттен екі бөлмелі пәтер берген. Кейде өлең жазғым келсе, сонда барып, қағаз-қалам алып, түртіп тұратыным бар еді. Қазір денсаулығыма байланысты оған да жете алмай қалдым. «Өлең жазуды қойдым» деп айта алмаймын. Кей-кейде кей кісілер «өлең жазып берші» деп өтініп тұрады. Арнау сұрайды. Халықтан үлкен емеспіз. Өтінішін жерге тастай алмайсың. Амалсыз қолға қалам аламын. – Ағыны мықты асаудай ақындығыңызды күллі ел біледі. Отыздан асып, айтысқа шықсаңыз да, ә дегеннен-ақ жүйрік екеніңізді көпке танытып үлгердіңіз. Дегенмен, әуелгі айтыс, алғашқы қобалжыған сәттер, тұңғыш сахна… бәрі-бәрі естен кетпейтін болар. Келмес күндерге қайта бір оралсақ. – Ә дегенде бірден үлкен сахнаға шығып кеткен жоқпын. Әуелі ауыл арасында той-томалақта айтысқа шығып бастадық. Онда да аудан орталығында тұратын кезім. Төркінім – Көксарай жақта. Сол жақтағы ағайындар келіп, «Айтысқа шық, ақынның тұқымысың. Сен айтыспай, кім айтысады?» деп кеу-кеулеп қоймады. «Жазып жүргенім болмаса, домбыра тарта алмаймын. Суырып салмалығым тағы жоқ. Қалай шығамын?» деп азарда-безер болып, басымды ала қаштым. Кеңестік дәуірде социалистік жарыс деген болатын. Совхозаралық немесе колхозаралық жарыстар жиі өткізілетін еді. «Емізулі балам бар. Отбасы, ошақ қасынан ешқайда ұзап шықпағанмын. Ауылдың намысын қалай қорғамақпын» деп, шыр-пырым шығып, қарсы болғаныммен, намысқой ауылдастарым шықпасыма қоймады. Егер сол жолы әй-шайға қаратпай, алып шықпағанда, айтысқа шығар ма едім, шықпас па едім деп ойлаймын қазір. Алдын ала совхозға барып, кемшіліктерін көріп, аралап қайту үшін арнайы көлік берді. Емізулі қызымды алып, көлікке отырып, Темір совхозына тартып кеттік. Ауыл адамдарына жолығып, ептеп сыр тартып қоямын. Сөйтсем, жақында ғана ауылда бір кісінің үйі өртенген екен. Өрт электр тогынан шыққан секілді. Суыртпақтап сұрап, анық-қанығын біліп алдым. Содан айтысқа шықтық. Қарсыласым – Әзімхан Тұрмағамбетов деген жігіт. Марқұм болып кетті қазір.
– Ал енді жауап берші сен мынаған, Сен қанша жамандасаң да ел дін-аман. Шаханов Әлмаханның үйі өртеніп, Сұмдық іс болған жоқ па ең бір жаман, – деп, қарсыласымды сөзбен түйреп, жеңіп кеткенім әлі есімде. Одан кейін де қаншама айтыстарға шықтық қой. Совхоздан облыстық айтыстарға, ары қарай республикалық айтысқа жеттік.
– Әр өңірдің мықтыларын жинап, облыс-облыс болып, айтысқан да кездеріңіз болды. Колхоздағы айтыстан республикалық деңгейдегі айтыстың жөні бөлек. Тосылу, тосырқау, сөзден жаңылу болған жоқ па?
– Жас кезіміз. Жүйрікті қайда салса да, бабында болуы қажет. Онда тосылуды да, тосырқауды да білмейміз. Жүрсін де жас. Кіл мықтылар өңір-өңірден жиылып, топқа қосылып кеттік. Өтірік айтыс, түре, сүре айтыстың дамыған кезі. Шымкент облысы мен Алматы облысының ақындары айтыстық бірде. Біздің облыс бес балмен алға шықты. Бізден Көпбай ақын, Мұхтар Құралов, Әбдікәрім Манапов, Камал Ендібаев деген ақындар болды. Сонда өтірік айтысқа қатысқаным есімде. Оған дейін «өтірік» айтып көрген кім бар дейсің?! Қазір ойласам, сондағы батылдығыма таңғаламын.
– Алматының ақындары дегенде, Есенқұл ақын еске түседі. Байқасақ, сіздің ең көп айтысқан қарсыласыңыз да Жақыпбеков болыпты. Қарсыласты таңдау мүмкіндігі бар ма еді?
– Есенқұлдың мықтылығына шек келтіре алмаймыз. Ол өте талантты, дарын иесі еді. Есенқұл айтыстағы қарсыласым ғана емес, өмірде ерекше құрмет тұтқан досым болды. Сондықтан сахнада одан тайсақтай қойған жоқпын. Бір айтыста: – Армысың, айдай сұлу ақ келіншек, Бүгін менің аузымды бақ келіншек. Бір күнге сен – күйеуден, мен – әйелден, Қайтеді, уақытша қақ бөлінсек, – деп бастады. Оның мықтылығы, айтысқа әбден төселіп қалған. Біз совхоздың айтысынан шыққанбыз. Кедір-бұдырымыз көп. Сосын ғой Есенқұлдың:
– Домбыра тарта алмадың жайлап онша, Олақтар көп екен ғой, қайда болса, Дәл осы түріңмен лайықтысың, Қолыңа найза беріп, жауға қойса?! – дегені де есімде. Есенқұл мен Әбдікәрім екеуі маған рухани жақын болды. Қонысбай Әбіловпен де талай айтыста тартыстық, айтыстық. Жақсы қарсылас бола білді. Ол айтыстардың бәрі бүгін тарих.
– Өңір-өңір болып айтысу бір бөлек те, жеке қарсыласпен айтысудың жөні басқа. Облыс болса, сол аймақтың кем-кетігін түгендеп, кемшілігін бетіне басуға болар. Жеке қарсыластың мысын басу үшін не қажет?
– Онда да ретін тауып, бір шымшылап кетуге тырысасың ғой. Жаңағы Қонысбайдың «әй-әйін» басында қабылдай алмайтынмын. Тіпті оны бетіне басып, «қорықпаймын әй-әйіңнен» деп айтып та тастаған кездерім болды. Бойымда ер азаматтарға тән қасиет басымдау болды. Айтыста еш уақытта әйелдермен сахна төріне шықпай, ақын ер азаматтармен айтысуымның да себебі сол. Ол кездерде біздің жүрегімізде тек өнерге деген тазалық тұратын. Айтыста жеңбесек те, халықтың көңілінде тұруды мақсат тұттық. Ал кей ақынның жеке стиліне тиісуге болмайды. Ақын сахнада оны ұтымды пайдаланып жатса, оның несі айып? Сондықтан жеке мінін тергеніміз жоқ, сөзбен қамшылауға, ұтымды оймен жеткізуге тырыстық.
– Кешегі сахна шын суырып-салма ақындарды өмірге әкелді. Бүгін «жаттап» алып айтысатындардың заманы туған секілді. Жалпы, айтысты жіті қадағалап, қарап отырасыз ба?
– Жиі қадағалап отырамын. Бір ұққаным – шындықты айтсаң, ешкімге жақпайды екенсің. Қазір айтыстың көбі эфирге өтпей жатыр. Жалпы, бұл өнердің өлмей-өшпей, жалғасын тауып келе жатқаны Жүрсіннің арқасы. Десек те, соңғы кездері айтыстың да сөзі «сұйылып» барады. Қазір әншілерді фонограммамен айтады деп, жазғырып жүрміз ғой. Бүгінгі ақындардың да күйі солай. Бүгінгі айтыс – шоу айтыс. Жаттап алу, келісіп айтысу сәнге айналып бара жатқан секілді. Бұрын айтыс қарап отырып, бұлар бес-алты сұрақтың бәріне қалай жауап береді деп ойлаушы едім, сөйтсем, алдын-ала келісіп алғаннан кейін бәрін біліп отырады екен. «Бұрын ақындар не айтады деп уайымдаушы едік, қазір не айтпай қалады деп уайымдайтын болдық» деп айтыпты Балғынбек. Шындығы – осы. Келісіп айтысқан соң ба, қазіргі айтыстың «жұлдыздары» көбейді де кетті. Қазақтың төл өнері айтысқа жаным ашиды. Атадан балаға мирас болып қалған төл туындымыздың қадірін түсіріп алмасақ жарады. Бір айтқанын екінші бір айтыста қайталап айтып жатқандарды құлағымыз естіп отырады. Тіптен, ұят. Олар «қайталау – білім анасы» дегенді тура мағынасында түсінетін болуы керек. Біздің айтысқа адалдығымыз соншама, ауданда айтқан сөзімізді облысқа, облыста айтқанымызды республикаға айтпауға тырысатын едік. Бір рет қайталаған емеспін. Оған біздің арымыз жібермеген. Содан Әселхан болған шығармыз деп ойлаймын. Өнерге адалдық керек. Ақшаға сатылмаған жөн.
– Талай айтыскерді тәрбиелеп шығарған Қаныбек ақынның есімі көп аталмай кетті. Көзден кеткесін, көңілден шығарып алған жоқпыз ба?
– Қанекең жазба ақын болғанымен, соңғы жылдарында айтысқа етене араласып кетті. Жақсы шәкірт тәрбиеледі. Айтыста Қанекеңнің: – Мина бар кірпігіңнің қайқы ұшында, Екенсің ебедейсіз айтысуға. Қапсағай Қажымұқандай дәу екенсің, Ойпыр-ай, осал жерің қай тұсыңда? – дегенінде: – Өлсең де осал тұсты таба алмайсың, Қыздардың қырық жаны болатұғын, – деп жауап қайырғаным бар. Қанекең осылай түйресем, жеңіп кетемін деп ойлаған болуы керек, сөзден жеңілетін мен бар ма? «Қыздардың қырық жаны бар» дегеннің есіме түспей қалғаны-ай, соны пайдаланатыныңды білгенде, айтпайтын едім» деп күлгені бар. Өте терең ақын еді. Қайғы-қуанышымды да қатар бөлісті. Бір балам ауру болып туылды. Айтысқа кеткен сайын сол баланы уайымдап, жылап жүретін едім. Сонда Қанекең арқамнан қағып, «Уайымдама, балаң сен келгенше, аман болады» деп, қамқорлығын танытып отыратын еді.
– Қазір ел айтыс туралы «Aйнұр пәлен көлік мінді», «Пәленше түген көлік мінді» дейтін болды. Әселхан ақынның айтыстағы табысы қанша болды? Айтыс арқылы көп дүниеге қол жеткізе алдыңыз ба?
– Айтыстан мол ақша таптым, дүние қудым деп айта алмаймын. Біз сахнаға шыққан алғашқы жылдары тегін айтысатын едік. Біздің бір артықшылығымыз – рухани байыдық. Шалқып, қуанып, елдің алдында, халықтың аяулы алақанында жүрдік. «Әселхан» деген атымды әлпештеді. Есімім елге танылды. Қазақстанның қай бұрышында жүрсем де, танып-біліп, амандасып жатады. Мерейім тасып қалады. Арнайы келіп, сәлем беретіндердің жөні бір басқа. Тіпті айтыстан қол үзіп кетсек те, әлі күнге дейін елдің құрметі басылған емес. Айтыс маған өле-өлгенімше таусылмайтын абырой берді. Кейінгі ақындар осы өнер арқылы тұрмыстық деңгейін көтеріп, байыса байып жатқан да шығар. Оған да қарсылығым жоқ. Бір нәрсені ұмытпаған жөн: «желмен келген дүние желмен кетеді».
– Бүкіл саналы ғұмырыңызды айтысқа арнадыңыз. Бүгінгі ақындық мектеп туралы не айтар едіңіз?
– Жасымыз келген соң, жастарға жол бердік. Алғашқы уақытта айтысатын адам болмағасын, амалсыз сахнаға шықтық. Кейінгі уақытта қатарластарыңның қатары сиреген соң, жас балалармен сахнада айтысып отырғаның жараспас деп шештік. Ақмарал, Кәрима, Бекарыс, Маржан сияқты мықтылар соңымыздан ерді. Кезінде: – Қырыққа дейін қыз боп айтысамын, Содан кейін сіңлілер де өсіп қалар, – деп айтқан екенбіз. Сол айтқандай, артымыздан ерген жас ақын қыздарға жол сілтеп, бағыт-бағдар берген соң, жағаласып сахнада жүре алмайсың. Сөйтіп жас ақындарды тәрбиелеп, ұстаздық жолға ойыстық. Маржан, Анар сияқты шәкірттерім сахнаға шыға бастады. Айтысты қумай кеткен Дина сияқты талантты қыздар бар еді. Қазір сол ақын қыздардың өзі шәкірт тәрбиелейтін жасқа жетті. «Апалап» қал-жағдайымды біліп, жиі хабарласып тұрады. Тұманбай ақын: «Айтыстың туы – Шымкентте, Әселханның қолында» деп айтушы еді. Бір әкім келіп, мектебімді жауып тастайды, екінші бір әкім келіп, ашып береді. Сөйтіп, уақыт өтіп жатыр. Ерлан Айтаханов әкім болып келгесін, «Өнер» мектебін ашып берді. Ол мектеп тек айтыс ақындарын ғана тәрбиелемейді, одан бөлек, қолөнерге де үйретеді. Руханиятқа жақын әкім тұратын болса, бұл мектептің келешегі осал болмайды деп ойлаймын. Өз балаларымның ішінде менің жолымды қуып, айтысқа шыққандары жоқ. Немеремнің біреуінің бойынан ақындықты байқап қаламын. Бір өкініштісі, бұрынғыдай айтысқа құмарлық жоқ. Оның бір себебі, айтыстың шоуға айналып кеткені болар. Екінші жағынан, сөз түсінетін, өнерді қадірлейтін адамдар да азайды.
– Соңғы кездері айтыс ақындарының өзі топқа бөлініп, жеке-жеке айтыс жасап кеткеніне қалай қарайсыз?
– Бұл да ақша табудың кесірінен болар, кім білсін?! Қазір кейбір «адасқан» ақындар қайта үйіріне оралып жатыр. Оған да тәубе!
– Әселхан ақынды арқа тұтып, мұңын мұңдап, жоғын жоқтап келетіндер де көп пе?
– Өте көп. Тұрмыстық тауқыметтің қиыншылығын көтере алмай, қолұшын берші деп, хабарласатындар да жетерлік. Қолымнан келгенінше, көмектесуге тырысамын. Менің атақ-абыройыма қарап, «осы кісінің қолынан келеді» деп ойлайтын болуы керек. Туыс-туған, жерлестерден бөлек, өмірі танып-көрмеген жандардың да қоңырау шалып, көмек сұрап жататындары бар. Кейде біреулер бата сұрап келеді. Тіпті күні кеше Ташкенттен хабарласып, «бата» сұрап жатыр. Баласы жұмыстан шығып қалса, не болмаса баласына жұмыс керек болса, хабарласатындар көп. Қашанда болсын, халықпен біргемін. Сол үшін әкімдермен де көп айқастым.
– Әкімдер келе салып, там салады, Бай болу, Құдай болу – аңсағаны. Біреуін тойындырып, жайғастырып, Сорлы ауыл тағы бірін қарсы алады, – десем, енді бірде:
– Айтпауға аналардың жасын көрдім, Олардың тоғын көрдім, ашын көрдім. Халықтың осынша азып-тозуына, Кешпейтін күнәсі көп әкімдердің. Сайланса, орныменен – әкім жақсы, Сөйлесе, орныменен – ақын жақсы. Халыққа қайырымсыз әкімдерден, Бір құшақ кеуіп тұрған отын жақсы, – дегенім бар. Осының бәрі сахнада айтылған жырларым. Қазір бұрынғыдай емес, заман түзеліп келеді. Әкімдер де жаман емес. Елдің тұрмысы да түзелген. Бастысы, елдің амандығы, жұрттың жағдайының жақсарғаны. Ауруханада жатқанымда «бес қыздың өлімі» туралы естіп, жаным күйзелді. Сол сәтте тіл ұшыма «бес саусағым қырқылып түскендей, бесігім қалды тербелмей» деген өлең жолдары орала берді…
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Гүлзина БЕКТАС