Қордай оқиғасы кезінде әлеуметтік желілер этникалық сипаттағы ұрандар, намысына тиетін сөздер арқылы адамдарды дүрліктіріп, азаматтарды мобилизациялап, жанжалды үлкен оқиғаға айналдырып жіберді. Эмоцияға ерік берілді. Өкінішке қарай, қоғамда этникалық лозунг өте тез тарайды.
Егер Қордай оқиғасын алатын болсақ, бұл жердегі мәселені тек бір бағытта, яғни этникалық қарым-қатынастардың немесе мемлекеттік саясаттың құлдырауы деп қарауға болмайды. Өйткені сол оқиғаларды сараптасақ, ол жерде қылмыстың ізі болғанын, әлеуметтік желілердің оқиғаны басқа бағытқа бұрып жібергенін байқаймыз. Әрине, бұл жер тығыз шоғырланған, топтанған этнотоптардың мекендеуімен ерекшеленеді. Мұның да тарихи себебі бар. Бірақ ол басқа мәселе. Дегенмен біз тарихқа зер салсақ, қазақтың басқа ұлт өкілдерімен қарым-қатынас орнатудың жолын білгенін және қазақ танымы мен көзқарасында басқа адамды ұлты негізінде жәбірлеп, намысына тиіп, қорлау сияқты жаман әдеттер жоқ екенін аңғарамыз. Сондықтан Қордай оқиғасында болған адам қазасы, үй-жайлардың өртелуі ұлтымыздың болмысы мен мінезіне қатысты емес. Онда тек қылмыс жатыр. Егер қылмыстық жағынан қарастырсақ, онда біраз мүдде қайшылығы болғанын аңғару қиын емес. Өйткені бұл жерде бизнес бар, іргесінде шекара тұр, коррупция да жоқ емес. Демек, осы мәселелерді ажырата білу керек. Қордай оқиғасы кезінде әлеуметтік желілер этникалық сипаттағы ұрандар, намысына тиетін сөздер арқылы адамдарды дүрліктіріп, азаматтарды мобилизациялап, жанжалды үлкен оқиғаға айналдырып жіберді. Эмоцияға ерік берілді. Өкінішке қарай, қоғамда этникалық лозунг өте тез тарайды. Әрі сөз басында айтқанымыздай, әлеуметтік-экономикалық жағдай нашарлай бастағанда әр азамат өз этносынан пана іздейді де, өз кезегінде бұл сол этностың мүддесін қорғауға мәжбүрлейтін қадамға итермелейді. Сол себепті мұндай кездерде этникалық сипаттағы ұрандар топты дүрліктіріп жіберуге қауқарлы болады. Қордайдағы оқиға соның айқын дәлелі. Әрі аталған жағдай әу баста этносаралық мәселені саясатқа айналдыруға жол бермеудің дұрыс қадам болғанын көрсетті. Яғни, елімізде сонау 90-жылдарда-ақ этникалық сипатта саяси партия құруға тыйым салынған. Меніңше, бұл – дұрыс тыйым. Өйткені әр саяси партияның билікке жету жолында қолданатын бірнеше механизмі болады. Егер біз соның ішінде этникалық факторды билікке жетудің жолы ретінде қарастырар болсақ, онда ол үлкен дағдарысқа алып келер еді. Дегенмен түрлі қауіп-қатерге назар аударып, оларды сараптай келе, мемлекеттік саясатқа да түрлі өзгерістер енгізу керек екені байқалды. Бұл жерде алдымен адамдармен қарым-қатынас құру, оларды тыңдай білу өзекті. Сондықтан Президент Қасым-Жомарт Тоқаев алғашқы Жолдауында-ақ «халық үніне құлақ асатын мемлекет» идеясын алға тартты. Кейде өкпе-наз мемлекеттік органдардың бұқарамен тілдесуге, олардың сөзін тыңдауға қауқарсыздығынан туындауы ғажап емес. Сондықтан мемлекеттік органдар жергілікті жердегі заңбұзушылыққа, жемқорлыққа тосқауыл қойып, жер телімдерінің жетіспеуі, білім саласындағы өзгерістер, қазақ тілін оқытудың сапасы және басқа мәселелерге айрықша мән беруі керек. – Этносаралық татулық, ынтымақ мәселесін жиі насихаттау арқылы бір ұлттың екіншісінен белгілі мөлшерде артықшылықтары бар дегенге саятын ой қалыптастырып алған жоқпыз ба? Бізге «Қазақстан азаматы» деген ұғым маңызды болып саналмай ма? – Этносаралық татулық, ынтымақ мәселесін насихаттаудың да өзіндік бір заңдылығы бар. Бір жағынан шектен шығып кетпеу керек, екінші жағынан әр құбылысты, нәрсені өзінің мәнімен, сапалы деңгейде түсіндіруге тырысу қажет. Әрине, кейде тым көп, біржақты айтылып кеткен мәселелер кейбір этнос өкілдеріне өзге этносқа қоғамда басымдық беріліп, оларға көптеген мүмкіндіктер жасалатыны турасында, сонымен қатар «біздің қолымыз бәрібір жетпейді» дегендей ой туғызып, этникалық дискриминацияға алып келетін түсінік қалыптастыруы мүмкін. Бірақ бұл жерде екі нәрсені ажыратып алу керек. Объективті және субъективті мәселелер. Субъективті көзқарас тұрғысынан «маған неге осындай көзқараста, неге менің мүмкіншілігім жоқ, өзгенікі басым» деген сипаттағы сұрақтарға жауап іздегенде адамның этникалық өзгешелігі бірден кесе-көлденеңдейді. Сөйтіп, ол «мен басқа этнос өкілімін, сондықтан маған көзқарас осындай» деген тұжырымға келуі мүмкін. Сондықтан мемлекеттік органдардың Қазақстанның әр азаматының конституциялық құқын сақтауы маңызды. Конституцияда әр азаматтың құқы тең. Демек, біз Конституция мен одан бастау алатын заңдарды бұлжытпай орындайтын болсақ, ондай мәселе болмайды. Әрине, бұл – идеалды жағдай. Шынайы өмірде 100 пайыз бұлай болып, жүзеге асады деу қиын. Бірақ біз соған тырысуымыз керек. Яғни, Қазақстан азаматы деген ұғым баршаға бірдей. Біз ешкімге артықшылық бермейміз және ешкімді кемсітпейміз. Алайда осы тұста ақпарат құралдарының қызметіне де көп нәрсе байланысты екенін ескеру қажет. Сонымен қатар әлеуметтік желілерде тарайтын ақпараттарға да біраз дүние тікелей байланысты болып тұр. Әрі біздің ақпараттарды қабылдай білуіміз, сүзгіден өткізуіміз де өзекті. Егер біз қандай да бір дау-жанжал туралы ақпарат таратып, себебін сипаттаған кезде оған қандай да бір этникалық түсініктеме берсек, онда ол этносаралық қатынастардың шеңберіне кіріп кетеді. Біздің осыған көзіміз жетті. Сондықтан Қазақстан азаматы деген концепті кеңінен түсіндіріп, адамдар құқының тең екенін нақты көрсетуіміз керек.
– Қазақстанның бірқатар аймақтарында шоғырланып өмір сүріп жатқан кейбір этнос өкілдерінің ішкі көші-қонға араласу деңгейінің төмен екені байқалады. Себеп неде? Неге оңтүстіктен солтүстікке жұмыс күшін тартуда мұны ескермедік?
– Қазақстан өңірлерінің де этникалық тұрғыдан өзіндік ерекшеліктері бар. Біз елімізде 100-ден астам этнос өкілдері бар дегенімізбен, әр облыста жағдай әртүрлі. Сондықтан біз бұл жағынан да нақты болуымыз керек. Мысалы, оңтүстік өңірлерде тығыз шоғырланған этникалық топтар бар. Олардың бұлай қоныстануының тарихи себебі де жоқ емес. Бірақ олар қазіргі таңда біздің білім беру, мәдениет, ақпарат тарату сияқты бірқатар салалардағы стандартымыз бен ережемізге сәйкес өмір сүріп жатыр. Яғни, білім беру, денсаулық сақтау, мәдени шаралар және басқалар белгілі бір заң негізінде ұйымдастырылып, оған бағыну қандай да бір этностың тарихына, танымына қарамастан баршаға ортақ. Бұл тұрғыда мәселе жоқ. Түрлі этнос өкілдері өздерінің бірегейлігін сақтағанымен, елдің ортақ ережесіне бағынады. Ал көші-қон процесіне қатысу мәселесіне келсек, оның мәдени және этностық ерекшеліктерінің бар екенін жоққа шығармау керек. Әрі түрлі этностарды мәжбүрлеп, көші-қон процесіне қатыстыра алмайсыз. Олардың өз туған жерінен кетпеуіне құқы бар. Мысалы, дүнгендерді алатын болсақ, олар бұрыннан отырықшы халық және жерді пайдалану, диқаншылық кәсібін игеру жағынан мол тәжірибесі бар. Олар оқшауланып, әулеттік ұстанымдарын сақтай отырып, өмір сүргенді жақсы көреді. Мекендерінен тым алысқа ұзамауға, әрі өз балаларын, ұрпағын басқа жаққа жібермеуге тырысады. Мұндай жағдайда біз «жабық этностық топтар» деген термин қолданамыз. Олар сыртқа ашыла қоймайды. Бұл олардың ішкі мәдениетімен байланысты құбылыс. Сондықтан олар ішкі көші-қонға да аса қатты араласып жатқан жоқ. Бірақ қазіргі таңда солтүстік өңірлерге бұрын қоныстанбаған этнос өкілдері аздап болса да келіп жатыр. Айталық, өзбек, ұйғыр, күрд, дүнген этностарын алатын болсақ, Ақмола астана болып, қала дамығаннан бері осында, қазіргі Нұр-Сұлтан қаласы мен төңірегіне аталған этнос өкілдері қоныстана бастады. Шоғырланып, сауда-саттықпен, ауыл шаруашылығымен айналысып жатыр. Соңғы кездері олардың Солтүстік Қазақстанға, Шығыс және Батыс Қазақстан облыстарына барып, қоныс тебе бастағаны байқалады. Яғни, еліміздегі түрлі этнос өкілдері ішкі көші-қонға аздап болса да араласа бастады деген сөз. Ал егер жұмыс орнын ашып, мемлекеттік бағдарлама бойынша оларды сол жерлерге қоныстандыратын болсақ, алдымен процеске қатысатын этностың ішкі қарым-қатынастарын, отбасылық-әулеттік жағдайын, құндылықтарын ескеру қажет. Сондықтан бағдарлама даярланғанда немесе оны жүзеге асырған кезде мұндай ерекшеліктерге назар аудару керек. Мысалы, әлеуметтік-демографиялық зерттеулер де маңызды. Мұндай зерттеулер этностың демографиялық потенциалы қандай, жастар саны қанша, еңбек нарығына кіру мерзімі, өздері қоныстанған өңірде еңбек нарығы оларды толық қамтамасыз ете ме, жоқ па және басқа да осыған ұқсас көрсеткіштер ескерілуі тиіс. Ішкі көші-қон мен еңбек потенциалын бағалау кезінде мұндай өлшемдерді бірінші кезекте назарда ұстаған жөн.
– Демек, этностарды ортақ саясатқа жұмылдыруда әлі де атқарар жұмыс мол болғаны ғой. Ал сонда қазақстандықтарды не біріктіреді? Тарих, тағдыр, тіл?
– Біріншіден, қазақстандықтарды ортақ мемлекет – тәуелсіз Қазақстан біріктіреді. Ал құндылықтар тұрғысынан бірге бастан өткізген тарих біріктіреді. Егер тарихи тұрғыдан қарастырсақ, қазақ халқы осы жерді мекендеп, мемлекеттілікті қалыптастырған, қалалар салып, көшпенділер мәдениетін дамытқан байырғы халық. Бірақ ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырда, кейін де Қазақстанның кең-байтақ жеріне басқа этнос өкілдері келіп, қоныстана бастады. Демек, баршаға ортақ тарих бар деген сөз. Бізді осы біріктіреді. Баршамыздың басымыздан белгілі бір тарихи оқиғалардың өткен кездері бар. Мұны біз ортақ тарихи тағдыр дейміз. Демек, бізді тарихи тағдыр да біріктіреді. Өйткені халықтың сана-сезімінде, жадында қалатын ерекше тарихи кезең болады. Сол кезеңде «қалай өмір сүрдік, қандай құндылықтар арқылы қиыншылықтарға төтеп бердік, бір-бірімізге көзқарасымыз қандай еді?» деген мәселелер аталған кездерде қалыптасады да, біз үшін әдетте ыстық, жанымызға жақын, түсінікті дүниеге айналады. Ал тілге келсек, әрине мемлекеттік тіл біріктіруші фактор болуы тиіс. Қазір бұл мәселеге қатысты түрлі ой айтылып жүр. Қазақ тілін қанша адам меңгерсе, тілдің әлеуеті сонша өседі. Салыстырмалы түрде 90-жылдар мен қазіргі кезді қарастырсақ, айырмашылық жер мен көктей. Бірақ кейбір тұста азаматтарымыздың көңілі әлі де толмайтын жағдай бар. Сондықтан қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде барша этнос өкілдерін біріктіруші фактор болуы үшін ол күнделікті қарым-қатынас тіліне айналуы керек. Мемлекеттік деңгейде ол ақпарат, басқару, білім, техника, ғылым тәрізді салаларда кеңінен қолданылып, жақсы дамуы үшін қазақ тілінің әлеуметтік потенциалы қалыптасуы керек. Әлеуметтік потенциал дегеніміз – халық. Халық білімді, ақпаратты қай тілде алып, қарым-қатынасты қай тілде орнатса, сол тілдің потенциалы жоғары болады. Сондықтан мемлекеттік тілдің потенциалын арттыру үшін баршаның оны күнделікті қарым-қатынас тіліне айналдырмағы керек. Сонда тілдің потенциалы ғана емес, оның баршаны біріктіретін қуаты да артады.
– Сұхбатыңызға рақмет!
Сұхбаттасқан Амангелді ҚҰРМЕТ