Жуырда қырғыз-өзбек шекарасында болған қақтығыс – бір ай ішінде Орталық Азияда болған үшінші шекаралық инцидент. Мамырдың басында жайылым үшін атыс болса, бір апта бұрын тағы да сол жайылым үшін қырғыз-тәжік шекарасында екі жақ бір-біріне оқ атты. Енді тағы да өзбек пен қырғыз шекісіп қалды, бұл жолы су үшін ерегісті. Бұл шекара мәселесінің жүйелік дүниеге айналғанын көрсетіп тұр. Ал Қазақстан өзінің шекарасын шегендеп, мұндай кикілжіңдердің алдын алуда зор табысқа жеткен еді. Біз белгілі саясаттанушы Айдос Сарыммен сұхбаттасып, мемлекеттік шекара, Орталық Азиядағы шекара мәселесі, Қазақстанның артықшылықтары туралы пікірлескен едік.– Әдетте, шекараны белгілеу, оны бекіту мәселесі өте күрделі екені айтылады. Кейде шекара дегеніңіз картаға сызылған жай ғана сызық еместей көрінетіні бар. Сіз қалай бағалайсыз?
– Шекара мәселесі, оның белгіленуі, келісімдердің аяқталуы, мойындалуы мен легитмділігі – өте терең әрі ауқымды мәселе. Шекара – бұл тек белгілі бір географиялық координаттары мен шекара бағандары бар, картаға түскен сызықтар емес. Ең алдымен, шекара – менталды, тіпті философиялық-саяси астары бар дүние. Мысал ретінде екі тарихи жағдайды алға тартуға болады. Олар: Африканың деколонизациялануы мен Таяу Шығыстағы мемлекеттердің пайда болу тарихы.
Африкадағы мемлекеттерді бөлу мен шекараларын белгілеу, әсіресе Сахарадан төменгі аймақтарда мүлдем жабайы әдіспен жүргізілді: еуропалық державалардың колониалдық офицерлері қолдарына сызғышты алды да, көңілдері қалай қаласа, шекараны солай белгілеп бере салды. Сөйтіп, тайпалар мен халықтардың тарихи, мәдени, діни, тілдік және этникалық ареалы ескерілген жоқ. Бұл жөнінде көптеген еңбек жазылды. Жаһандық деңгейдегі жоғары білікті сарапшылар мен саясаттанушылар бір ғана қарапайым ақиқатты айтады. Ол – «Африканы жайына қалдыру керек!»
Тура осылай деп қазір азаматтық соғыс жүріп жатқан Таяу Шығыс пен сондағы елдерге қатысты да айтуға болады. Өткен ғасырдың басындағы «Сайкс-Пико» линиясы бойынша бөлінген мемлекеттер әлі күнге бір тыншымай, дүркін-дүркін іргесі шайқалып тұрады. Кейбір мемлекеттерді, айталық қазіргі Сирия мен Иракты тура мағынасында «файлед стейт», яғни құрдымға кеткен мемлекет деп атауға болады. Егер ашығын айтар болсақ , өз басым олардың сөгілген іргетасын қайта «жамайтындай» ешқандай «желім» көріп тұрған жоқпын.
– Бір қарағанда, шекаралық мәселеге екі түрлі көзқарас тұрғысынан қарау бар екені байқалады. Айталық, Қазақстан тәуелсіздік ала сала өз шекарасын делимитациялауға жедел кірісіп, қазіргі таңда оны аяқтап қойды. Мысалы, Қырғызстан Тәжікстанмен арадағы белсенді келіссөздерді 2-3 жыл бұрын ғана бастады да, ортақ 970 шақырым шекараның тек 600 шақырымы ғана белгіленді. Қырғыз-өзбек шекарасының шамамен 5 пайыздайы әлі күнге делимитацияланған жоқ. Мұның себебі неде? Біреуіміз асықсақ, екіншіміз жайбасарлық таныттық...
– Бұл жерде деректердің өздері-ақ сөйлеп тұр. Іс жүзінде шекара мәселесі біздің мемлекет пен халқымыз үшін салған беттен жүйе қалыптастырушы, айрықша мазмұны бар сипатқа ие болды. Мәселе біздің айрықша танымымызда, номад болғанымызда және басқа да факторларда емес. Енді бір сәт ойланайықшы, біздің төңірегімізде кімдер бар, көршілеріміз кім, тарихымыз қандай болып еді? Осы жайларды білу мен түсінудің өзі біздің сыртқы саясатымызды прагматикалық, мақсатты, мотивациялық, тіпті кей жерлерде аздап әсірешілдік сипатта қалыптастарды. Естеріңізде болса, тәуелсіздік алар тұста, қателеспесем 1990 жылдың қыркүйегінде «Комсомольская правда» және «Литературная газета» басылымдарында А.Солженициннің «Как нам обустроить Россию?» деген арамза пиғылдағы мақаласы шыққан. Естеріңізде болса, мақалада өзге де мәселелермен қатар «Қазақстанды бөліп алайық» деген ұсыныс айтылды. Қараңыздар, Қырғызстанды, Өзбекстанды емес, бізді! Осылайша, тәуелсіз елдің дүниеге келуі бірден «қатер-қорғаныс» координаты жүйесіне, өзгеше бір мазмұндық шеңберге енгізілді. Сол кезде күллі әлем, айталық погрессивті адамзат «Тарихтың соңы» тақырыбына, Хантингтон мен Фукуяма арасындағы пікірталас төңірегінде ой толғап жатқанда, біз, біздің халқымыз, әсіресе қазақ социумы ресейлік жазушының интенциясына жауап беріп, сол жайында пікір таластырып жатты. Сол кездегі өткір пікірталастар, республикалық және аймақтық баспасөзде жарық көрген ондаған, жүздеген мақала әлі күнге есімде. Сол пікірталастар жайдан-жай пайда болған әрі ойдан шығарылған дүниелер емес еді.
Қалай айтсақ та, сол пікірталастар әрекеттердің катализаторына айнала білді, олар біздің Үкіметті, дипломатиялық корпусты, тұтас қоғамды қамшылап отырды. Олар біздің сыртқы саяси стратегиямызға зор әсер етті. Бәлкім, біздің бауырлас-көршілерімізге қазақтың ынтасы, іштей қайралуы мен мотивациясы жетпей қалды ма, кім білсін?! Ал шекараны белгілеу тұрғысынан қарастырсақ, көршілеріміз олар мен Ресейдің арасында Қазақстанның орналасуына байланысты «қорғалған» еді, демек оларға тікелей қатер төнбейтін, екінші жағынан барлығы да бұрынғы империяның ядролық шатырының және келісімшарттар мен құқықтық базасының қорғауында болғандықтан, «кеңестік емес» көршілерден төнетін қатерден аса көп емес еді. Бірақ қалай болғанда да, шекараға қатысты дәл қазақтарда байқалған ұлттық мотивация Орталық Азияның өзге халықтарында болмағанын атап өту керек. Олар үшін қуатты Қытаймен арадағы шекараны бекітіп алу өзекті болды да, өзге шекаралар супермаңызды саналмады.
– Жалпы, қазақстандық шекараны делимитациялауда Нұрсұлтан Назарбаев факторы, атап айтқанда оның саяси беделі мен президенттік билігінің табандылығы қаншалықты әсер етті?
– Қалай десек те, тарихтағы тұлғалар факторын ешкім, ешқашан жоққа шығара алмайды. Халықаралық-құқықтық келісімдер, Қазақстанның қазіргі мемлекеттік шекарасын делимитациялау Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың табысы. Көп жағдайда процестердің басталуына тұлғалардың өзара қатынастары, Қазақстан мен Қытай, Қазақстан мен Ресей басшыларының достығы әсер етті. Біз Қытай көшбасшысы Цзянь Цземиннің ешқандай дипломатиялық хаттамасыз, бүкпесіз Орталық Азия елдеріндегі әріптестеріне шекараны шегендеп алуды өзінің кезінде аяқтауды сұрағанын, өйткені кейін жаңа буынның өздеріне тым сенімді, прагматик әрі қатал саясаткерлері билікке келгенде бұл мәселеде жетістікке жету қиын болатынын айтқаны есімізде. Іс жүзінде қарт саясаткердің айтқаны рас болып шықты. Қытайдың қазіргі басшылары Дэн Сяопиннен кейінгі үшінші буын саясаткерлер. Олардың бойында ұлтшылдық басым, келіссөздерде бұрынғыларға қарағанда өздерін тым қатаң позицияда ұстайды, бойларында мотивация да толып тұр.
Сонымен қатар Ресеймен арадағы келіссөздер де оңайға соқпағанын атап өту керек. Өйткені теріскейдегі көрші өзінің бұрынғы отарын бірден еркіне қоя беруді қаламады. Сөйтіп, болашақта бәрінің түрлі мәселемен бетпе-бет келуін «қамтамасыз» етіп, дамудың іргетасына «мина төсеп» кетті. Сондықтан шекараны делимитациялау мәселесін шешу үшін көп жағдайда мейлінше күрделі геосаяси конструкция жасауға, мемлекетаралық форматтан интернационалдыққа, аймақтық деңгейге өтуге мәжбүр болдық. Айталық, бір ғана ШЫҰ форматы ұйымға мүше елдер арасында шешілмеген территориялық дау болмауы керек деген қағидаға негізделді. Осы формат аясында Ресей Қытаймен арадағы жер дауын реттеп алды. Сәйкесінше, Қазақстанның Ресеймен арадағы мәселелерді реттеп, шекараны шегендеуді жеделдететін мүмкіндіктері мен негіздері пайда болды.
Егер аймақтың жаңа тарихына назар аударсаңыз, шекараны делимитациялауда Қытай мен Өзбекстан арасындағы мәселелердің күрделі әрі шулы болғанын байқаймыз. Мұнда таразының бір жағында қуатты ішкі контекст болса, келесі жағында сыртқы фактор болды. Мұның қайдан бастау алатыны да белгілі еді. Айталық, Қазақстан мен Ресейдің ортақ шекарасы өте үлкен, бірақ делимитация мәселесі қандай да бір дау-дамай мен пікірталас туғызған жоқ. Тек аймақтық деңгейде ұсақ-түйек мәселелер кездесті. Сонымен болды. Мемлекеттік шекараны делимитациялау кезінде көлемі бірдей аумақтарды айырбастау деректері тіркелді, бірақ аталған мәселеге қатысты қоғам ішінде наразылық пен бұрқ еткен ашу байқалған жоқ. Керісінше, қазақ-қытай және қазақ-өзбек келіссөздеріне қатысты қоғамда түрлі сауал туындады. Мұны тек синефобиямен және қазақ-өзбек бәсекесімен түсіндіру қиын. Бұған қатысты түрлі нұсқа айтылып жүр,
– Осы тұста мына бір жайды сұрамауға болмайтын сияқты. Өзіңізге мәлім, ел ішінде делимитация процесінде, жұмсартып айтсақ, Қазақстан ештеңе ұтқан жоқ дейтіндер бар. Біздің ұтқан тұсымызды, олжалы болған немесе ұтылған сәтімізді көрсететін қандай да бір нақты есеп-қисап бар ма?
– Бұл – өте күрделі сауал. Саясаткерлер мен атқамінерлер, әсіресе дипломаттар мәселені тура осындай категорияда талқылай алмайтынын ескеру керек. Бірақ қарапайым әрі салыстыруға болатын мәліметтер бар. Мысалға Қазақ КСР мен қазіргі Қазақстанға қатысты ресми деректерді салыстыра салуға болады. 1989 жылы Қазақ КСР-нің ресми территориясы 2717,3 мың шаршы шақырым болды. Қазір, арада 31 жыл өткенде еліміздің территориясы 2724,9 шаршы шақырымды құрап отыр. Айырмашылық – 7,6 мың шаршы шақырым. Аз ба, көп пе? Бұл дегеніңіз – Кипрдің территориясынан сәл ғана кіші аумақ. Біз ешкімге соғыс жариялап, ешкімнің жерін басып алған жоқпыз. Территориялық өсім – дипломаттардың, тарихшылардың, архившілердің, қысқасы білікті мамандар армиясы еңбегінің жемісі. Бірақ мемлекеттік, елдік деңгейде қарастырсақ, делимитация еліміз үшін таза механикалық, математикалық тұрғыда пайдалы болды. Бірақ бұл жерде маңыздысы басқа мәселе. Біз өз позициямызды бекемдеп, елді инвестиция үшін тартымды ете білдік, сөйтіп азаматтарымызға кең көкжиек ашып бердік. Осы тұста шекаралық мәселелердің шешілмеуі көптеген елдің арасында толыққанды ынтымақтастық орнатуға кедергі жасайтынын ескеруіміз қажет. Мысал ретінде Курил аралдарын қарастырайық. Аталған аралдарға қатысты дау Ресей мен Жапонияның арасындағы саяси, экономикалық, инвестициялық қатынастарды тежеп отыр. Қос мемлекеттің арасында, тіпті бейбітшілік туралы келісім де жасалмаған. Соның кесірінен өзге бағыттарда ынтымақтастық орнатудың жолы жабылған. Ресей мен Жапониядағы қоғамдық ойдың қазіргі күйіне қарасақ, ешкім кері шегініп, бәрін таза парақтан бастауға даяр емес екенін көрсетеді.
– Әдетте, мамандар Қазақстанды аймақтағы өзге елдермен салыстырған кезде территориялық потенциалын, халықтың қоныстану тығыздығын, әсіресе шекара төңірегіндегі тығыздықты, территориялық талаптардың тарихилығын немесе принциптілігін негізгі шарт ретінде алға тартады...
– Әрине, бұл да маңызды фактор. Айталық, Ферғана алқабы мен Қазақстанның теріскейіндегі халықтың тығыздығын салыстыра алмайсыз. Алайда қазақ-өзбек шекарасындағы халықтың тығыздығы қырғыз-өзбек, өзбек-тәжік шекарасындағыдан төмен деп кім айта алады?! Бірақ Назарбаев пен Кәрімов тең шарттар арқылы келісе алды, ал Ақаев пен оның орнын басқандар Кәрімовпен ондай келісімге келе алған жоқ. Бұл – нақты деректер.
Қазақстан мен Өзбекстан мүмкіндігінше тең көлемдегі аумақтарды алмастыруға келіскен еді. Иә, мұнда да түрлі мәселе туындап, дау-дамай, қақтығыстар шыққан кездер болды, жеке және отбасылық трагедиялар да кездесті. Бірақ, жалпы алғанда біздің елдер өзгелердің жерінде анклавтар қалдырмастан, мәселені шеше білді. Бұл принцип еді, әрі өте маңызды принцип болатын.
Жалпы, Орталық Азиядағы шекаралық қақтығыстар жайлы айтылғанда, отандастарымыз мәселеге оқиғалардың бізге еш қатысы жоқ, алыста жатқан дүние тәрізді қарайды. Іс жүзінде дұрыс түсінетін болсақ, Ферғана алқабы аймақтың тура жүрегі. Құдай сақтасын, егер онда қандай да бір жанжал оты тұтанар болса, тұтас аймақты әбігерге салып, сілкіп алатындай қаупі бар.
Осы тұста аймақтық ынтымақтастыққа қатысты бірнеше мәрте жоба ұсынған Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегін айрықша атап өткен дұрыс. Ал орталық азиялық интеграцияның тиісті деңгейде қабылданбағаны тек біздің биліктің айыбы емес. Ол – баршамыздың ұжымдық қатеміз, аймақтағы елдердің, мәдени және бизнес элитаның қателігі.
– Шекараны делимитациялау жөніндегі үкіметаралық келіссөздердің қызған кезінде Үкіметті бейресми түрде бірінші дипломат мәртебесіне ие болған Қасым-Жомарт Тоқаев басқарып тұрды. Егер мықты мамандардың көп екенін ескерсек, сол кезде Үкіметті сыртқы саясат ведомствосының басшысына сеніп тапсыру нені білдіреді?
– Меніңше, мұның да өзіндік астары бар. Айталық, Қазақстанның әрбір Үкімет басшысының қызметінде өзіндік мазмұн болды. Бізде тек халықтың тіршілігін қамтамасыз етумен және қиын жағдайдан түрлі саланы құтқарумен айналысқан «өрт сөндіруші-құтқарушы» премьерлер болды. Әкежан Қажыгелдинге кеңестік экономиканы жерлеу рөлі бұйырды. Нұрлан Балғымбаевтан бастап шикізат, мұнай экономикасы алға шықты. Қасым-Жомарт Тоқаевтың еншісіне Премьер-Министр ретінде шекараны делимитациялау, халықаралық жобаларды реттеу мен оларды мойындату тиді.
– Қазақстан өз шекарасын құқықтық тұрғыда заңдастырып алғандықтан, аймақтағы бұл мәселеден бойын аулақ салғаны дұрыс па? Әлде, керісінше осы мәселеге қатысты келіссөздерде шешуші рөл атқарып, «аймақтық бестікке» пікір алмасу алаңын ұсынғаны жөн бе?
– Қазіргі таңда аймақтағы билік элитасы өзгеріп келеді. Аймақтағы көшбасшы елдер – Қазақстан мен Өзбекстанда саяси жетекшілердің екінші буыны билікке келді. Бұрынғыдай амбициялар жарысы мен «кім аға болады» дейтін бәйге де жоқ. Керісінше, президенттер Қасым-Жомарт Тоқаев пен Шавкат Мирзиёевтің арасында өзара сенім мен түсіністіктің жаңа деңгейі қалыптасты. Қазақстан мен Қырғызстан президенттерінің де өзара қарым-қатынасы тамаша деңгейде. Осынау сенім мен түсіністік «Сардоба кейсін» реттеу мен Мақтааралдағы мәселені шешуде өз рөлін ойнады. Дәл осы байланыс коронавирус дағдарысы кезінде миграциялық ағын мәселесін реттеуге жәрдемдесті.
Меніңше, қазір Қазақстан мен Өзбекстан басшылары жаңа саммит шақыруы керек. Үміт пен сенім саммиті. Жаңа принциптер мен тәсілдер таңдауы керек. Ең бастысы, біз сенім мен ынтымақтастық шараларын күшейтуге тиіспіз. Бізге мәдениет пен білімге қатысты жаңа һәм күшті біріккен жобалар керек. Әрі мұндай жобаларды үшінші тараптың қатысуынсыз жүзеге асыруымыз қажет. Олай болмайынша, біздің аймақ ұдайы сырттан төреші іздеуге мәжбүр болады. Ал тарих сырттан келгендер араласқан оқиғалардың ешқайсысы жақсылыққа апармайтынын әлдеқашан дәлелдеген.
