«Құнанбай қажының көзіне найзаның ұшы тиген, содан соқыр болған» деген ел аузындағы сөздер шындыққа жанаспайды, ал шындығында көзіне ақ дақ түскен, ол қатты ауырғаннан пайда болған дегенге сенуімізге әбден болады. Абайдың әйгілі әкесі Құнанбай – өз замандастарынан оқ бойы озық тұрған ақылды да зерек, шешен адам, аға сұлтан болып ел билеп, халқының қошеметіне бөленген тарихи ірі тұлға.
Ең басты дерек фото ісі жайында болмақ. Наталья Перцева құрастырған «Первый фотограф степного края» атты мақаласында ХІХ ғасырдың ортасында Томск губерниясынан қоныс аударған, Соломон Лейбин-алхимик Семей (Семипалатинск) қаласында өзінің жеке фото ісін ұйымдастырған. Семей облысында алғашқы фотосуретке түсіру өнері сол кезден бастау алған. Соломон Лейбин кейіннен Верный (Алматы) қаласына қоныс аударған. Оның ісін балалары жалғастырған. Осы мәліметтерге қарағанда, Шыңғыстау өлкесінде фотосуретке түсіру кейінірек болған сыңайлы. Шамасы, 1860-1870 жылдар болса керек деп топшылаймыз. 2008 жылы баспадан шыққан Шәкәрім энциклопедиясының 504- бетінде жарияланған Құнанбай Өскенбайұлы фотосуреті мүлде басқа адамдікі. Ол кімнің фотобейнесі екені түбегейлі зерттелмеген. Біздің ойымызша, Құнанбай қажы –жасынан өнегелі мұсылман болған адам, дінді берік ұстанған кісі, сол себепті суретке түсуді жақтыртпаған болуы мүмкін... «Құнанбай қажының көзіне найзаның ұшы тиген, содан соқыр болған» деген ел аузындағы сөздер шындыққа жанаспайды, ал шындығында көзіне ақ дақ түскен, ол қатты ауырғаннан пайда болған дегенге сенуімізге әбден болады. Абайдың әйгілі әкесі Құнанбай – өз замандастарынан оқ бойы озық тұрған ақылды да зерек, шешен адам, аға сұлтан болып ел билеп, халқының қошеметіне бөленген тарихи ірі тұлға. Мұхтар Әуезов роман-эпопеясының бірінші бөлімінде ұлы Абайдың бала күніндегі әкесі Құнанбайдың бейнесін суреттеуі суретшілер үшін аса маңызды дерек болуы керек деп ойлаймыз. Бұған себеп – төмендегі суреттеу кімнің де болса назарын өзіне аударары анық жай: «Қырын отырған әкесінің үлкен, кесек пішіні Абайға жартылай ғана көрінеді. Түсі суық. Қара сұр жүзіне бозғылданып түгі де шығып алыпты. Жалғыз өзі ұзақ сөйлеп отыр... Кейде ұғымсыз сөзден іші пысып, әкесінің пішіні, тұлғасына қарап, қадалып қалады. Тегінде ертекші, өлеңші, не басқа әңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай тесіле қарап қалу Абайдың кішкентай күнінен бергі әдеті еді. Адам пішіні әрдайым бұған бір тамаша, өзгеше қызық сурет тәрізденетін... Әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғары жері қаз жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын, үлкен бетіне, ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы қосылғанда басы мен беті бір өңірдей. Сонда Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жал тұмсығының сол иығына шығып алып, қалғымай, сақшыдай бағып, осы өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ сергек, қатал күзетші. Жалғыз көз шүңет емес, томпақша. Тесіле, сыздана қарайды. Кірпігін де сирек қағады. Иығына бота ішігін жамылып, шалқая отырып сөйлеген Құнанбай осы үйде әркімге қарамайды». Міне, Мұхаң жасаған Құнанбай бейнесі осындай. Әлемдік көркемсөзде сирек кездесетін аса күрделі бейненің бірі – бұл. Құнанбай образы Қазақстанның бейнелеу өнерінде де айтарлықтай орын алмаған. Осы олқылықтардың орнын толтыру суретші-шеберлердің міндеті деп білеміз. Соңғы жылдары Құнанбай қажының бейнепішінін графикада бейнеледім. Ы.Мусиннің шығармалар жинағының бірінші кітабының 13-бетінде басылды. Сол суреттің астыңғы жағында «Қарқаралы дуанының аға сұлтаны болған, қажы, мырза Құнанбай Өскенбайұлы» деген сөз жазылған. Құнанбай қажы – еңселі, ұзын бойлы адам. Құнанбайдың Күңке дейтін бәйбішесінен туған жалғыз ұлы Құдайбердінің Дәметкен (Төлебике) дейтін бәйбішесінен туған төртінші, кенже ұл – Шаһкәрім. Ал Шәкәрім атамыз ұзын бойлы, келбетті де көрікті адам болған екен. Шамамен бойы 1 метр 80 см болса керек. Онда Құнекеңнің бойы қандай екенін шамалаймыз. Тегінде Құнанбайдың балалары түгелдей бойшаң екені бізге, яғни суретшілерге қиын соқпайды. Хакім Абайдың дене бітімінің ірілігі мен бойшаң болғанына көз жеткізуімізге болады. Бейнелеу өнерінде сонау замандардан келе жатқан ереже-қағида қалыптасқан, ол адам басының биіктігі төбеден иектің астына дейінгі өлшемі тұлғасына жеті рет өлшеніп салынады, болмаса одан да асып кетеді. Сол ережеге сүйенсек, Абай атамыздың бойы да еңселі болып шығады және орта бойлы дегенге келмейді. Жоғарыда атап кеткендей, Құнанбай атамыздың «басы мен беті бір өңірдей» деп суреттелгені шындық. Бейнелеу өнерінде алдымен графитті сурет жасалады. Бұл қағида бейненің суретін нақты зерттеп шығару графикадан, яғни суреттен басталады. Одан соң, басқа материалдармен жұмыс істеуге мүмкіндіктер ашыла береді. Адам бейнесін айқын бейнелеу – графиканың да, кескіндеменің де мүсін жасау өнерінің де алғышарты әрі міндеті. Бейнелеу өнерінде адам бейнесін сомдау немесе сурет материалдарымен көркем бейнелеп шығару – аса күрделі іс. Адамның сурет-бейнесі тек әдебиетте немесе ел аузында қалған әңгімелер негізінде жасалса, әрине ондай сурет, әйтпесе портрет деректі деп айта алмаймыз. Суретші міндеті адам бейнесін шындыққа, яғни образға мейлінше жақындату, көркем елестету. Көрермендерді Құнанбай бейнесіне еніп кетуіне мәжбүр ету, соған себеп болу. Бұл Абайтану әлеміне қосқан парыз деп ұғамыз.Нұрбұлан ӨТЕПБАЕВ, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі