18 жылда жалақы қаншаға өскен?
Әр жылы ұстаздардың жалақысы қалай өзгергенін білу үшін статистика комитетінің мәліметтеріне үңілдік. Қолда бары – 2002-2018 жылдар аралығында әр сала қызметкерлерінің айлық ақысы қандай болғаны туралы деректер. Соның ішінде білім беру саласын таңдап алып, көлемі мен ол кездегі инфляция деңгейін де қарастыруды жөн көріп отырмыз. Мәселен, 2002 жылы ел бойынша орташа жалақы 20 323 теңге болса, білім саласында 15 233 теңге болыпты. Соның ішінде орта мектепте сабақ беретін ер мұғалімдер – 16 279 теңге, әйел ұстаздар 14 718 теңге алған. Бастауышта ерлердің жалақысы – 14 108 теңге, әйел мұғалімдердің еңбекақысы орта есеппен 13 315 болған. Ол кездегі инфляция деңгейі 6,69% болған еді. 2003 жылы саладағы орташа жалақы 15 274 теңге болып елеусіз ғана көбейген. Ел бойынша – 23 128 тг. Бастауыш мұғалімдерінің жалақысы бастапқыда орта мектеп ұстаздарынан төмен болып келген. Инфляция да көбейіп, бұл жылы 7 пайызды көрсетті. 2004 жылы білім беру саласындағы орташа жалақы 18 542 теңге болыпты. Оның ішінде орта мектеп мұғалімдері 19 285 теңге, соның ішінде ерлер – 20 428 теңге, әйелдер 19 008 теңге алса, бастауыш сыныпқа білім беретіндер 17 873 теңге алған. Бастауыш сыныптарға сабақ беретін ерлер – 16 638 теңге, әйелдер 17 917 теңге жалақы алыпты.
Жалпы, елімізде ұстаздар жалақысының жыл сайын өсіп отырғаны байқалады. Инфляция да бірде көтеріліп, бірде түсіп отырды. Мәселен, 2005 жылы мектеп мұғалімдері – 25 351, бастауыш сынып мұғалімі 22 954 теңге жалақы алған. Сол кезде бірден 30 пайыздан астамы өскені байқалады. Бір жылда. Кейін жалақы екі жыл ішінде жедел өсті. Мысалы, 2007 жылы бүкіл республикадағы қызметкерлерді есепке алғандағы орташа жалақы 52 479 теңге болса, білім саласында 36 423 теңге болды. Орта мектеп ұстаздарының орташа жалақысы 35 536 теңгеге жетті. Бастауыш сыныпқа сабақ беретін педагогтер 36 645 теңге алған. Дәл осы жылы бастауыш сынып мұғалімдерінің орташа жалақысы орта мектеп ұстаздарының айлығынан артық болғаны байқалады. Кейін бастауыш сынып ұстаздарының табысы орта сынып мүғалімдерінің еңбекақысынан артта қалып қойды. Тағы да. Тек 2010 жылы жағдай теңеле бастаған. Сол жылы орта мектеп те, бастауыш сынып мұғалімдері де шамамен 55 мың теңгедей алған. Бұл кезде елдегі орташа жалақы 77 мыңның айналасында болған еді. Айтпақшы, орташа жалақыны есептеу әдісі мынадай: жұмыскерлерге төленген жалақы қорын жалпы қызметкер санына бөледі. Сөйтіп, саладағы орташа жалақы шығады. Әйтпесе, жүктемесіне байланысты түрлі деңгейде жалақы алып жүрген ұстаздар жетіп артылады. Дегенмен 2016 жылы білім беру саласы қызметкерлерінің орташа жалақысы 100 мыңдық межеге жақындап, 99 мың теңге көлемінде болды да, келесі жылы бұл межеден асты. 2017 жылы мұғалімдердге 103 мың теңге, 2018 жылы 126 мың теңге орта есеппен төленіп отырыпты.
Айтпақшы, Білім және ғылым министрі инфляция деңгейі ұстаздар жалақысын құнсыздандыр- майды деген ойда. «Президент педагогтердің жалақысын екі есеге көтеруді тапсырды. Ұстаздар бүгінде әртүрлі айлық алады. Жас маман болса, кем дегенде 70 мың алады. Ағылшынша сабақ бере жүргізетіндер 200 мың теңгеге дейін табады. Яғни, жалақы оның ауыл не қалада жұмыс істегеніне, санатына, дәрежесіне байланысты» деген еді министр Аймағамбетов.
Қай өңірдің ұстаздары «бай»?
Аймақтарға бөлгенде ең жоғары жалақыны елордалық ұстаздар алады екен. Орта есеппен – 260,3 мың теңге. Бір жыл бұрынғымен салыстырғанда 32,5 пайызға өскен. Тағы бір айта кететін тұсы – бұл мөлшер ел бойынша орташа көрсеткіштен 1,7 есе көп. Екінші орында – Алматы қаласы (181,3 мың тг, 27,5%-ға өскен), үшінші орында – Алматы облысы (158,5 мың тг, 49,5%-ға өскен). Ел бойынша ең төмен жалақы Батыс Қазақстан облысы (134,6 мың тг, 43,1 %-ға өскен) мұғалімдеріне төленеді. Бүгінде Қазақстан бойынша білім саласында қызмет ететін 1,1 млн адам бар. Оның басым бөлігі, 73,8 пайызы – әйелдер. 98,5 пайызы — жалдамалы қызеткер.Өзге елдердегі айлық ақы қандай?
Еуропа Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы статистика агенттігі әлемнің әр еліндегі ұстаздардың жалақысын салыстырған. Нәтижесінде, мұғалімдерге жоғары ақы төлейтін елдердің үштігі мынадай: Люксембург (51,7 млн тг/жылына), Корея (35,4 млн тг/жылына) және Германия (31,2 млн тг/жылына). Ал төмен жалақыға келсек, Еуропа елдерінің ішінде Эстония (7 млн тг/жылына), Словакия (9,1 млн тг/жылына), Чехия (10,4 млн/жылына) сынды елдер көш соңында. Жүктеме әр елде әртүрлі. Мысалы, Люксембург мектебінде сабақ беретін мұғалім көп жалақыны көп жұмыс істегені үшін алмайды. Өйткені ол жақта 50 млн теңге табу үшін жылына 800 сағат немесе аптасына 16 сағат уақыт бөлсе жеткілікті. Сондықтан ұстаздық етуге талпынып, жастар көбірек құлшынады деседі. Соның арқасында мұғалімдердің 60 пайызға жуығы – 40-қа толмаған жастар.
Ұстаздардың жүктемесі көп елдер қатарында Колумбия, Чили, Мексика және АҚШ бар. Колумбия тіпті көш басында. Мұндағы мұғалімдер жылына 1 200 сағатын жұмысқа бөледі. Бұл уақыт – тек мектептегі сабақ берген сағат. Одан тыс дайындық, қосымша жұмыстар есепке алынбайды екен. Сонымен бірге бір ұстаздың қанша шәкіртті оқытуына қатысты қызық деректер келтірейік. Мәселен Норвегия мен Швецияда бастауыш сыныпта бір мұғалімге тоғыз оқушыдан келсе, Орталық Африка Республикасында бір ұстаздың 80 оқушыға сабақ беруіне тура келеді. Өйткені кадр тапшы.
Біздегідей тәлімгер тағайындау тәжірибесі Польшада бар. Мектепке жұмысқа келген жас маман тәжірибеден өтуші ұстаз болады. Оған білікті мұғалім бас-көз болып, тоғыз айдан соң ол туралы ойы мен пікірін білдіреді. Содан кейін емтихан тапсырып, 10 ұпайдың 7-сін алса, келісімшарт жасасып, ұстаз ретінде жұмысқа қабылданады. Екі жылдан кейін жас ұстаз штаттағы педагог болуға бақ сынай алады. Бірақ ол үшін, әлбетте, сынақ тапсырып, сәтті өтуі тиіс.
Түйін: Байқасақ, биылғы бірінші тоқсанның қорытындысы бойынша, білім беру саласы қызметкерлері орта есеппен 154 600 теңге алады екен. Былтыр бұл 110 мың теңгеден аз болған. Бұл ретте орташа жалақыны есептеу әдісін ескеру қажет. Былтыр Статистика комитеті медианалық жалақыны жариялады. Ондағы деректерге сәйкес, 3,3 млн қазақстандық қызметкер 112,2 мың теңгеден аз алатынын көріп отырмыз. Яғни, басшылық қызмет атқарып, жоғары жалақы алатындардың есебімен әдетте орташа жалақы мөлшері «айдан» бір шығады. Мұндайда медианалық, яғни дәл ортасын табатын әдіс қолданып, шынайы жағдайды көрген артық болмайды. Әйтпесе, жуырда Статистика комитеті елдегі орташа жалақы мөлшерін 212 мың теңге деп жариялады.
Жадыра АҚҚАЙЫР