Монополия осылай туады
«Түсті және қара металдар сынығы мен қалдықтарын жинау, өткізу жөніндегі компаниялар қауымдастығы» бірлестігі тағы бір мәселеге назар аудартады: бірлескен бұйрықта автокөлікпен шетелге шығаруға тоспа құрылған болатын. Тиісінше, теміржолмен тасуға мүмкіндік қалғандай еді. Бірақ билік ол жолды да жауып тастағанға ұқсайды. Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер бірлестігінің мәліметінше, металл сынықтарын әзірлеушінің бәрі тауарын экспорттауға рұқсат ала алмай отыр. Неге? Пандемия жағдайында онлайн-конференция және ғаламтормен келіссөз өткізу барысында анықталғандай, ведомствоаралық комиссия шешім қабылдап, темір сынықтары мен қалдықтарын теміржол арқылы экспорттауға да 2020 жылғы 30 қыркүйекке дейін біржақты тәртіппен шектеу қойып тастапты. Бұған «отандық металлургтерді шикізатпен қамту» себеп болған екен. – Осының алдында, биылғы ақпан-наурыз айларында дәл солардың бастамасымен металл сынығы экспортына ары қарай тыйым салатын қаулы қаралған. Талқылау қорытындысында экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан орынсыз деп танылып, ол қаулыны қабылдаудан бас тартылды. Мұны қолдаймыз. Өйткені отандық металлургиялық зауыттардың өңдеу көлемі ең көп дегенде жылына 1,5 миллион тоннаны ғана құрайды. Ал елімізде жыл сайын 3,5 миллион тонна металл сынығы мен қалдығы пайда болады! – дейді Түсті және қара металдар сынығы мен қалдықтарын жинау, өткізу жөніндегі компаниялар қауымдастығы төрағасының орынбасары А.Бисенғалиев. Ол тыйым салу ақырында салада монополистердің туындауына ықпал еткенін жеткізді. «Бұл бұйрық «Кастинг» ЖШС, «KSP Steel» ЖШС, «АрселорМиттал Теміртау» АҚ секілді ірі металлургиялық компаниялардың нарықты монополияландырып алуына, түсті және қара металл сынығы мен қалдықтарын жинаумен айналысатын кәсіпорындарға өз шартын тықпалауына мүмкіндік береді. Металлургиялық кәсіпорындардың «лом» шикізатын жеткізушілер алдындағы берешегі уақытылы төленбей, бірнеше айға созылады. Басқаша айтқанда, шағын және орта бизнес осылай алпауыттарды амалсыздан несиелендіріп отыр. Тіпті, 2019 жылы жеткізген металы үшін төлемін алмаған компаниялар бар. Ірілердің сөзі өтімді. Ал шағын және орта кәсіпкер өз тіршілігі үшін соңғы күші қалғанша күресіп, зорығуға мәжбүр. Көбісі жабылу алдында, банкроттықты бастан өткеруде», – дейді бірлестік басшысының орынбасары. Өз мүдделері үшін лобби жасайтын металлургиялық кәсіпорындар шектен тыс табыс алуға ұмтылады. Бұл ретте олар қара және түсті металл сынықтарын елден жинап, жеткізетін әріптестерінің тағдырына еш бас қатырмайды, алаңдамайды.Тығырық түбінде жарық бар ма?
Сала кәсіпкерлерінің мәліметінше, металлургиялық алыптардың алдындағы берешегі 2020 жылғы мамыр айының соңында 4 миллиард 557,5 миллион теңгеге жетіпті. Және бұл тек ірілеу 6 жеткізуші алдындағы қарызы ғана. Батыс Қазақстандағы, соның ішінде Ақтөбе, Атырау, Ақтау және Орал қаласындағы металл сынығын дайындаушы кәсіпорындар толығымен дерлік қызметін тоқтатқан: себебі олар Үкімет шикізатты сатуға міндеттеген отандық өңдеуші зауыттардан қашықта орналасқан. Осы зауыттар төлейтін азын-аулақ қаражат олардың қызметкерлерінің жалақысын және салықты төлеу түгіл, жол шығынын да жаппауы мүмкін.
Өзгелері елде коронавирус пандемиясына байланысты төтенше жағдай және карантин жарияланған 16 наурыздан бері қалыпты жұмыстан қағылып жүр. Соның кесірінен шамамен 25 мыңдай адам осы салада табысынан айырылған.
Мұның барлығы Қазақстан экономикасына зиян тигізіп отыр. Металл қалдығы экспортына тыйым салу нәтижесінде елге қандай пайда әкелгенін шенеуніктер жария етпеді. Металлургиялық зауыттар да төлейтін салық көлемін арттырып жатқаны шамалы. Ал бұл қадамның залалы белгілі. Біріншіден, шетелдік сатып алушылар үшін ішкі нарықтың жабылуына байланысты бәсекелестік азайып, сұраныс төмендеді, баға құлдырады. Екіншіден, қауымдастық дерегінше, 200 ірі компаниядан және 1 мыңдай шағын кәсіпкерлерден тұратын, 100 мыңнан аса адамды жұмыспен қамтыған сала күйзелді, қабылдау пункттері жабылып жатыр.
Үшіншіден, металл сынықтары мен қалдықтарын жасырын әкету жолға қойылған, сектор ойыншылары көлеңкеге кетіп жатыр. Төртіншіден, осы нарықтан бюджетке түсетін салықтық түсімдер кеміді. Бесіншіден, Қазақстанда металл қалдықтары далада, ауыл мен қалада қордаланып, қалың тот басып, тозып, экологияға нұқсан келтіруде. Оны жинайтын адам жоқ.
Темір қоқысынан құтылу жолы
Тұйықтан шығарар жол ретінде кәсіпкерлер экспортқа тыйым салуды тоқтатуды ұсынады. Ал отандық зауыттарды шикізатпен қажетті көлемде қамтамасыз етудің басқа тәсілдері қолданылуы керек. Біріншіден, ішкі нарыққа шикізат жеткізушілер үшін қара және түсті металл сынығы мен қалдығын тасымалдау тарифін төмендетуге болады. Екіншіден, металлургиялық ірі кәсіпорындар айналасында сервистік шағын және орта бизнес дамытылуы тиіс. Олармен зауыт ұзақмерзімді келісімшартқа отырып, жинаған «ломын» еш делдалсыз, тікелей сатып алатынын кепілдендіруі қажет. Сонымен қатар бұрын жеткізілген шикізат үшін берешегін өтеп, жаңа жеткізілім ақысын уақытылы төлеп тұруға алпауыттарды міндеттеген жөн. Үшіншіден, сала кәсіпкерлері «Даму» қоры, «Бизнестің жол картасы» бағдарламасы арқылы өздерін жеңілдікті кредиттеу мәселесін пысықтауды сұрайды. Бұл сынық әзірлеуші кәсіпорындарды дамыған елдердегідей пресс, гидроқайшылар, ломовоздар және басқа да жаңа құрал-жабдықтарды сатып алуға, тұрғындар үшін лайықты жұмыс орнын жабдықтауға ынталандырады. Соның арқасында металл сынықтары мен қалдықтарын өңдеу сапасы артады, олар ұлттық стандарттарға сәйкестендіріледі. Төртіншіден, көлеңкедегі ойыншылармен күрестің күшейтілгені, осы қызмет түрін хабарламалық сипаттан лицензиялауға көшірген дұрыс. Саладағы белсенді ойыншының бірі «ААА-Шын Нұр Астана» компаниясының басшысы Асылбек Өзбақанов елорданың өзінде заңсыз металл сынықтарын жинайтын орындар әрекет ететініне шағымданады. «Олар жақсы табыс табады, бірақ тіркелмегендіктен, ешқандай әлеуметтік аударымдар ауыртпалығын көтермейді, салық төлемейді. Бюджет қаншама қаражаттан қағылуда. Жинаған сынықтарын жүк көлігімен, «КамАЗ»-бен тасиды. Бұл оларға мемлекеттік баж алымын төлеуден жалтаруға мүмкіндік береді. Өйткені мемкірістер органы тек теміржолмен ел ішінде тасылған шикізатты қадағалайды. Сондықтан KSP Steel, Кастинг компанияларын металл қалдықтарын теміржол көлігінен ғана қабылдауға міндеттеу қажет. «АрселорМиттал Теміртау» компаниясы солай жасап отыр. Үкімет қазақстандық зауыттарды теміржолмен жеткізілген металл сынықтарын ғана қабылдауға көшіруі керек. Сонда заңсыз «лом» тасымалы тоқтайды», – дейді компания жетекшісі. Осының бәрі елімізде мыңдаған жаңа кәсіпкерлік нысанының ашылуына мүмкіндік беруі тиіс. Даладан сынық жинау және оны сатуға әзірлеу қарапайым адамдардан жоғары біліктілік пен білімді талап етпейді, демек мектеп түлектері де онымен айналыса алады. Сала еңсе тіктесе, олар жинайтын металл қалдығы отандық кәсіпорындарға да, шетелдік экспортқа да молынан жетпек. Себебі Қазақстан Кеңес одағы заманынан бері үйіліп жатқан металдарды кәдеге жаратып үлгерген жоқ. Оған әлгінде айтылғандай, жыл сайын 3,5 миллион тонна жаңасы қосылады. Сөйтіп, пандемия және дағдарысты шақта бюджетке түсер түсімдер де көбеймек, жаңа жұмыс орындары құрылмақ, жаңа құрал-жабдықтар сатып алынбақ, экономикаға серпін беріліп, ЖІӨ жоғары өрлемек. Кірісі бар бизнес, тұрақты немесе бос уақытта айналысар жұмыс пен ермек табылған жұрттың көңілі көтеріліп, елдегі психологиялық жағдай және әлеуметтік ахуал түзелуі мүмкіндігін де жоққа шығаруға болмас.Елдос СЕНБАЙ