Заң қатайды, жағдай тұрақталды ма?
Бұл Жолдауда сарапшылардың ерекше назар аударған мәселесі – жыныстық зорлық-зомбылық, педофилия, есірткі тарату, адам саудасы, әйелдерге қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылық және басқа да ауыр қылмыстарға, әсіресе балаларға қатысты қылмыстарға қолданылатын жазаны қатайту. Президент «шұғыл түрде қатайту қажет» деген соң, араға екі-үш ай салып, тиісті өзгерістер мен толықтырулар заңға енгізілді. Атап айтсақ, адам зорлау бұрын орта дәрежедегі қылмысқа жататын. Бұл өз кезегінде тараптардың келісімге келіп, істің сотқа дейін жетпеуіне себеп еді. Енді әйел зорлау ауыр қылмыстар санатында. Мемлекет басшысы қол қойып, 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген заң бойынша, кәмелетке толмаған баланы зорлау мен сексуалды сипаттағы әрекеттер жасау 20 жылға немесе өмірбақи бас бостандығынан айыруды көздейді. Ал педофилия фактісін жасырған, құзырлы органдарға қылмыс жайлы жеткізбеген куәгерлер 6 жылға темір торға тоғытылады. Президент халыққа Жолдауында Үкіметке екі ай ішінде браконьерлікке қатысты заңды қатайту бағытында шұғыл шаралар қабылдауды тапсырды. Қасым-Жомарт Тоқаев: «Бүгінде браконьерлер сақадай сай жабдықталған, қаруланған және өздерінің жазалана қоймайтынына сенімді. Биылдың өзінде жануарлар әлемін қорғап жүрген екі инспектор браконьерлердің қолынан қаза тапты» – деп, өкінішін білдірген еді. Айтқандай-ақ Үкімет екі айдан асырмай тиісті заңды қатайту бағытында іс-шаралар қолға алды. Нәтижесінде, экологиялық заңнаманы бұзып, браконьерлікпен айналысқан азаматтардың мүлкін тәркілеуден бөлек, 12 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалды. Естеріңізде болса, бұған дейін браконьерлерге берілетін жаза 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру еді. Соңғы толықтыруларға сәйкес, жаза мерзімі ұзартылды. Сондай-ақ браконьерлікпен айналысқан шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар 5 жылға елден аластатылатын болды. Жолдауда айтылған тағы бір өзекті мәселе – сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыс жасалған мекеменің бірінші басшысының жауапкершілігін заңнамалық және нормативті тұрғыдан нақты белгілеу. 2019 жылдың қараша айында «Мемлекеттік қызмет» және «Сыбайлас жемқорлықпен күрес» заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, жаңа талаптарға сәйкес, қоластындағы қызметкерлері сыбайлас жемқорлыққа қатысты баппен сотталып, сот үкімі күшіне енген 10 күн ішінде министрлер, облыс, қала, аудан әкімдері, сондай-ақ олардың орынбасарлары отставкаға кетуі керек.Ішкі істер саласы қашан түбегейлі реформадан өтеді?
Президент алғашқы Жолдауында: «Құқық қорғау жүйесін реформалау – аса маңызды міндеттердің бірі. Полицияның мемлекеттік күштік құрылымындағы бейнесі бірте-бірте өзгеріп, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін азаматтарға қызмет көрсететін органға айналады», – дей келе, ІІМ-нің реформалауға алдағы үш жылда 173 млрд теңге бөлінетінін жеткізген еді. Әрине, құқық қорғау саласының реформасы ұзақмерзімді басымдыққа ие мәселе. Сарапшылар әлі де бұл саланы реформалаудың оңайға соқпайтынын айтуда. Кезінде Елбасы, тіпті полиция реформасында Грузия тәжірибесін де зерттеу қажеттігін алға тартқан болатын. Посткеңестік елдер ішінде Грузия ІІМ жүйесін радикалды түрде өзгертіп, бұған дейін жұмыс істеген бүкіл полиция қызметкерлерін жұмыстан босатып, орнына заңгерлерді алып, сыбайлас жемқорлықты түбегейлі жеңген еді. Ал Қазақстан қандай бағытты ұстанады? Елімізде ІІМ-нің штаттық ұйымдастыру құрылымы қысқартылды. 100 мың адамға шаққанда полиция саны 471-ден 393-ке дейін азайды. Сарапшылар мұның да тым жоғары көрсеткіш екенін бағамдайды. Сарапшылар әлі де отандық полицияның қоғамдық ұйымдар мен қоғам белсенділері үшін жабық құрылым екенін алға тартады. Тіпті, қоғам тарапынан айтылып жатқан сын-ескертпелер көбіне-көп жауапсыз қалып, ескерілмей жатады. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатының әсіресе құқық қорғау жүйесінде іске асуы аса маңызды.Президент Мәжіліс пен мәслихат сайлауынан не күтеді?
Қасым-Жомарт Тоқаев Мемлекет басшысы ретінде елімізде көппартиялықты, саяси бәсекелестікті және ой-пікірдің сан алуандығын дамытуға ықпал етуді міндеті деп санайтынын мәлімдеген еді. Бұған байланысты Президент: «Алдағы Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар сайлауы еліміздегі көппартиялық жүйенің дамуына оң ықпал етуі тиіс», – деген еді. Содан бері «Nur Otan» партиясы праймеризді, яғни партияішілік іріктеуді қолға алған болатын. Ұлттық комиссия мәліметі бойынша, Парламенттің қос палатасында әйелдердің үлес салмағы 22,1 пайыздан аспай тұр. Ал мәслихаттардағы көрсеткіш тіптен мардымсыз. Өз кезегінде партия әйелдер мен жастардың саясатқа араласуына жол ашу үшін арнайы квота да бөлген еді. Бірақ қазірше көппартиялық жүйе мен саяси бәсекелестің исі де сезілмейді. Заң шығарушы органда үш-ақ партияның фракциялары бар: «Nur Otan» партиясы, «Ақ жол» демократиялық партиясы мен «Халықтық коммунистер» партиялары. ОСК-да 6 партия тіркелген. 8 саяси партия өздігімен жабылған. Елімізде қызметіне тыйым салынған партиялар да жоқ емес. Мұндай жағдайда саяси плюрализм туралы айтуға бола ма? Сарапшылар бұл науқанды аралас қағидат бойынша өткізуді ұсынады. Экономист Рахым Ошақбаев: «Алдағы Жолдаудан Мәжіліс пен мәслихатқа депутат сайлауда саяси бәсекелестіктің артуына жағдай жасайтын саяси реформалардың жүзеге асуын күтемін. Қазір бізде тек партиялық тізіммен, пропорционалды жүйе бар. Меніңше, Мәжіліс пен мәслихатқа өзін-өзі ұсынатын бірмандатты округтер бойынша үміткерлерді енгізу керек», – деген еді. Расында да, уақыт бар. Бірақ тиісті шешімді қабылдау үшін саяси ерік-жігер бар ма?Зейнетақы төлемі не болады?
Президент Үкіметке 5 пайыздық қосымша зейнетақы төлемін енгізу мәселесін 2023 жылға дейін шегеруді тапсырды. Қасым-Жомарт Тоқаев елді толғандырған бұл мәселені Үкімет, бизнес өкілдері мен сарапшылар жан-жақты қарастырып, болашақ зейнеткерлер мен жұмыс берушілердің мүдделерін ескеретіндей шешім қабылдау қажетін екшеп айтты. Сондай-ақ шағын және орта бизнеске мемлекет тарапынан қаржылай қолдау көрсету жүйесін жаңа жабаларға басымдық бере отырып, қайта құру мәселесі айшықталды. Үкіметке «Бизнестің жаңа жол картасы» аясында алдағы 3 жылда қосымша 250 млрд теңге бөлуді тапсырды. Әрине, өткен жылғы Жолдау жарияланып жатқан кезде көп ұзамай Қытайда коронавирус індетінің алғашқы оқиғасы тіркеледі деп ешкім ойламаған да еді. Бірақ пандемия бүкіл әлемнің орта және шағын бизнесі былай тұрсын, ірі халықаралық компаниялардың өздерін шайқалтып жіберді. Статистикаға келсек, елімізде 300 мыңға жуық кәсіпкерлік нысан жұмысын тоқтатуға мәжбүр болған. Қызмет көрсету мен сауда саласындағы 1 млн субъекті пандемиядан тікелей зардап шеккен. 1,6 млн адам ақысыз демалысқа жіберілген. Ал Президенттің бастамасымен Үкімет тағайындаған 42 500 теңге көлеміндегі әлеуметтік жәрдемақыны 4,5 млн адам алған. Коронавирусқа дейінгі Жолдауда патерналистік пиғыл мен масылдық психология да айтылған еді. Онда соңғы 5 жылда елімізде атаулы әлеуметтік көмек алатындар санының 77 мыңнан 1,4 млн адамға дейін артып кеткені сөз болған. Бірақ әлемдік пандемия дамыған елдердің үлгісімен жұмысы жүрмей отырған халыққа әлеуметтік көмек көрсетудің жаңа тетіктерін қарастыруға итермеледі. Қазақстан да көштен қалмай тек әлеуметтік жағдайы төмен азаматтарға ғана емес, сондай-ақ жұмысы тұралап қалған кәсіп иелеріне қолұшын созды. Елді елең еткізген тағы бір мәселе – жұмыс істейтін азаматтардың зейнетақы жинағының бір бөлігін белгілі бір мақсатқа, мәселен, баспана сатып алуға немесе білім алу үшін пайдалануға берілу мүмкіндігі еді. Бұл мәселе Үкіметте әлі де пысықталып жатыр. Бәлкім, жаңа Жолдауда бұл бастама өз жалғасын табар. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметінше, зейнетақы қорындағы ақшаны еліміздің 113 мыңнан астам азаматы ғана қолдануы мүмкін. Үкімет бұған өзіндік лимит қойған. Мәселен, 20 жылдық еңбек өтілі бар ер азамат 6,9 млн, әйел азамат 9,8 млн көлемінде зейнетақы жинағын жинап үлгерген болса, бұл қаржының жарты бөлігін алуға мүмкіндік туады. Бірақ өкінішке қарай, Қазақстанда салымшылардың 84 пайызының зейнетақы жинағы 2 млн теңгеден де аспайды екен. Президент бұл мәселені жыл соңына дейін пысықтауды тапсырды.Білім мен медицина саласында қандай өзгерістер?
Мемлекет басшысы өз жолдауында білім саласына ерекше тоқталып, оқушыларды сапалы оқулықпен қамтып, орта білім берудің ұлттық стандарттарында кәсіби бағыт-бағдар беру саясатының жүзеге асуын баса айтты. Оның мәліметінше, елімізде жыл сайын 21 мыңға жуық мектеп түлегі кәсіби және жоғары оқу орындарына түсе алмайды екен. Олардың біраз бөлігі қылмыстық және экстремистік топтардың оңай арбауына түседі. Бұл бағытта тиісті шаралар қолға алынуы тиіс. Бір айта кетерлігі, ЖОО-ға түсетін гранттар саны артып жатыр. 2020 жылды Президент «Волонтерлар жылы» деп жариялап, жастармен келелі кездесулер өткізді. Шәкіртақы 25 пайызға өсті. Жұмыс істейтін жас мамандар мен отбасылар баспанамен қамтылды. Сондай-ақ мұғалімдер мен оқытушылардың әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселесі айтылды. Жолдаудан кейін «Мұғалім мәртебесі туралы» заң қабылданып, ұстаздардың жалақы көлемі артты. Білім саласының сарапшылары бүгінгі таңда Назарбаев Зияткерлік мектептері мен жалпы орта мектеп мұғалімдерінің жалақысы теңестірілгенін сүйіншілеп отыр. 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі іске қосылды. Президент: «Мемлекет тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемін сақтайды. Оны қаржыландыруға алдағы 3 жыл ішінде 2,8 триллионнан астам теңге бөлінеді», – деп мәлімдеген еді. Бұл бағдарлама аясында пандемия кезінде науқастарға тиісті көмек көрсетілді. Өкінішке қарай, әлемдік індет медицина саласына үлкен соққы болды. Қасым-Жомарт Тоқаев пандемия кезінде кәсіби білікті мамандардың тапшылығы сезілгенін, бұған себеп медицина саласындағы жалақы мен дәрігер мәртебесінің төмендігі екенін ашық айтты. Президент тапсырмасымен 2023 жылға дейін дәрігерлер жалақысы 2,5 есеге артатын болды. Жалпы, Жолдауда бұдан бөлек «Дипломмен ауылға» бағдарламасын қаржыландыруға 20 млрд теңге, «Ауыл – ел бесігі» жобасын жүзеге асыруға алдымен 30 млрд, алдағы 3 жылда 90 млрд қосымша қаржы бөлінетіні белгілі болды. Сондай-ақ көпбалалы отбасы, әлеуметтік жағдайы төмен азаматтардың баспана мәселесін шешуге 240 млрд теңге бөлінді. Сырт көзбен бағамдасақ, Жолдаудың басым бөлігі орындалған немесе орындалу барысында.Кәмшат ТАСБОЛАТ