Жалпы, бұл бастаманың ауырлығын шын түсінбейтін, не түсінгісі келмейтін адамдарға 2005 жылы шыққан және соттың үкімдерін орындаумен айналысқан Альберт Пирпойнтқа арналған «Соңғы жендет» (The Last Hangman) көркем фильмін көруге кеңес беруге болады.
Мемлекет адам өлтіруден бас тартпақ
Қазақстан өлім жазасынан түпкілікті бас тартуға бел буды. Сыртқы істер министрлігінің хабарлауынша, 2020 жылғы 23 қыркүйекте республикамыз өлім жазасын жою туралы халықаралық хаттамаға қосылды. Бұл салтанатты рәсім БҰҰ-ның Нью-Йорктегі штаб-пәтерінде болды: Қазақстанның БҰҰ жанындағы тұрақты өкілі Қайрат Омаров өлім жазасын жоюға бағытталған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қосымша ІІ Факультативтік хаттамаға қол қойды. Енді алда Парламент Қылмыстық кодекске өзгеріс енгізіп, «Өлім жазасы» бабын алып тастауы керек. Өлім жазасын бүкіл әлемде жоюды қарастыратын халықаралық хаттамаға қосылу туралы шешім қабылданғанын сол күні Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаев БҰҰ Бас ассамблеясының 75-ші мерейтойлық сессиясының жалпы саяси пікірталасы барысында жариялады. Бұдан бұрын, 2019 жылдың желтоқсанында Қасым-Жомарт Кемелұлы саяси реформаларды жүзеге асыру аясында СІМ-ге азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің ІІ Факультативтік хаттамасына қосылу рәсімін бастауды тапсырған. Бұл құжатқа қол қою мемлекет біраздан ілгерілетіп келе жатқан «өлім жазасын қолданудың аясын біртіндеп шектеу және қылмыстық заңнаманы ізгілендіру» бағытының жалғасы саналады. Айта кету керек, Елбасы 2003 жылы арнайы Жарлық шығарып, өлім жазасын қолдануға мораторий жариялады. Тиісінше, Қазақстанда осы ең жоғарғы жазаны орындату 2004 жылдан бері толығымен тоқтатылды. Дегенмен қолданыстағы Қылмыстық кодексте «Өлiм жазасы» деп аталатын 47-бап бар: «Өлім жазасы – ату жазасы адамдардың қаза табуымен ұштасқан террористік қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында жасалған аса ауыр қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде белгіленеді» делінген онда.Осы орайда, Президент Әкімшілігінің Мемлекеттік-құқық бөлімі 2003 жылғы 17 желтоқсандағы «Өлім жазасына мораторий енгізу туралы» Жарлыққа түсініктеме бергені есте.Сарапшылардың айтуынша, егер кейінгі президенттер Елбасының мораторийін жойғанда, өлім жазасы қайтадан күшіне енетін еді. Өйткені аталған кодексте: «ҚР Президенті өлім жазасын орындауға мораторий енгізген кезде, өлім жазасы туралы үкімді орындау мораторий қолданылған уақытқа тоқтатыла тұрады» деп жазылған.
Сонымен бірге ол болашақта өлім жазасын толық жою мүмкіндігі де қарастырылатынын ескерткен. Енді міне, билік «мораторийдің күшін жою не өлім жазасын жою» деген диллемада екіншісін таңдады.– Жарлық соттар шығарған өлім жазасы туралы үкімдердің орындалуын тоқтата тұруды көздейді және 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап жаңа жаза – өмір бойына бас бостандығынан айыруды қолданысқа енгізеді. Бұл ретте, өлім жазасының өзі қылмыстық жаза түрі ретінде жойылмайды, тек соттар шығарып қойған өлімге кесу үкімдерін орындау тоқтатыла тұрады. Мораторийдің мерзімдік шегі жоқ, бірақ қажетті жағдайда оның күші жойылуы мүмкін, – деді сонда ПӘ Мемлекеттік-құқық бөлімі.
Парақорлар үрейлі жазадан құтылды
Қазақ елі өлім жазасынан бас тарту бағытында ұзақ жолды еңсерді. Тәуке хан (1678–1718) тұсында қабылданған «Жеті жарғыда» «қанға қан, жанға жан» деп келетін, қазақ арасында кек пен араздықты өршіткен адам өлтіру көп жағдайда құн төлеумен алмастырылды. Мысалы, өлген ер адамның құны 1 мың, әйелдің құны 500 қой деген сияқты. Дегенмен ақ патша, әсіресе кеңестік тоталитарлық заманда, қуғын-сүргін кезеңінде болар-болмас кінәсі үшін азаматты атып тастау қалыпқа айналды. Қазақстанның сот жүйесінің ардагері, заңгер, судья, әділет полковнигі марқұм Қыдыргелді Мейрамов бертінде, тіпті ұрлық пен парақорлық үшін өлім жазасының қолданылғанын еске алған еді. Қазақстан тәуелсіздік алған соң мұндай сот тәжірибесінің өзі айыпталды және негізсіз деп танылды. Ұлттық заңнама өзгертіліп, Кеңес кезінде болған, яғни ұрлық, жалған ақша жасау, валюталық операциялар туралы ережелерді бұзу, қарақшылық, түрме мекемелерінің жұмысына іріткі салатын әрекеттер, зорлау және пара алу үшін өлім жазасы заң жүзінде жойылды.
Келесі қадам ретінде 1998 жылғы 1 қаңтарда жаңа Қылмыстық кодекс өмірге жолдама алып, онда өлім жазасы бейбіт кезде тек қасақана кісі өлтіргені үшін ғана сақталды. Сондай-ақ 18 жасқа дейінгі қылмыскерлерге, барлық әйелге, 63 жастан кәрі еркектерге өлім жазасын тағайындауға тыйым салынды. Өлім жазасын тек барлық судья бірауыздан айыпты деп тапса ғана тағайындау, ал үкімді бірден емес, 1 жылдан кейін ғана орындау ережесі бекітілді.
Ізінше, қасақана кісі өлтіргендердің бәрін ата бермей, 15 жылдан 20 жылға дейін, ал қылмыстардың жиынтығы бойынша 25 жылға дейін бас бостандығынан айыру тәжірибесі қолданыла бастады.
Нәтижесінде, соттар өлімге кесу үкімдерінің санын күрт кемітті. Бұл елде аса ауыр қылмыстардың еселеп өсуіне әкелген жоқ деп есептеледі. Сондықтан Қазақстан өлім жазасынан түбегейлі бас тарту жолына түсіп отыр. Оның үстіне, өлім жазасының болуы немесе болмауы қылмыскерлерге айтарлықтай әсер ете қоймайды деген байлам жасалды. «Жаза қатаң болса, адам қылмыс жасаудан аяқ тартады» деген қағида өмірде іске аспайтыны анықталған. Себебі кез келген қылмыскер жауапкершіліктен құтылып кететініне сенімді болады, соның қамын жасайды. Жазаланам деп мүлдем ойламайды.
Өлім жазасы керек пе?
Мемлекет ізгілік танытқанымен, қазақстандық қоғамның бір бөлігі өлім жазасына ынтығуын қояр емес. Мысалы, 2016 жылы ақпарат құралдарында пікір білдірген медицина ғылымдарының докторы, Қазақстанның психиатр және нарколог дәрігерлері қауымдастығының құрметті президенті Ғалия Құдиярова педофилдерді өлтіруді ұсынды:Әйткенмен, бұл жерде Қазақстанда 18 жасар бозбала өзінен үш жасқа кіші бойжеткенмен махаббат құрса, заң бойынша педофил саналатынын естен шығармаған жөн. Ендеше ең азғындар қатарында бейкүнә жастың айыпталып, қыршын кетпесіне кепіл жоқ. 2016 жылғы маусымда Ақтөбе қаласында болған лаңкестік актілерге байланысты пікір білдірген Мәжіліс депутаты Сауытбек Абдрахманов «Террористер секілді мемлекеттің тағдырына, тамырына балта шабуға тырысатын адамдардың қылмысы ең ауыр жазаға лайық», – деді.«Химиялық кастрация бұл дертті ішінара ғана шешеді. Өйткені дәрі олардың патологиялық құмарлығын басады. Педофилдердің құмарлығы өте күшті келеді әрі басқаруға көнбейді. Бір жағынан бұлар – нағыз есі ауысқан аурулар, ендеше оларды психикалық науқастар ретінде емдеу керек. Екінші жағынан, бәрі менің қолымда болса, оларға өлім жазасын қолданар едім. Себебі бұл өте тұрақты, жазылмайтын дерт», – деді ол.
«Қазақстанда көп жылдан бері өлім жазасына мораторий жарияланған. Әрине, тыныш күнде, ел жаймашуақ өмір сүріп жатқан кезеңде ол орынды еді, алайда елдің бірлігіне, мемлекеттің ұйысқан тірлігіне қанды қолын салған адамдарға ешқандай кешірім болмауы керек. Қылмыскер өлім жазасына кесілмейтінін, тірі қалатынын білсе, ештеңеден тайынбауы мүмкін. Ал адамзатқа қарсы бағытталған аса ауыр қылмысы үшін ең ауыр жазаға тартылуы, өмірі қиылуы мүмкін болса, қылмыскерлер ондай қадамнан тартынуы ықти мал», – деді ол.2019 жылғы 28 наурызда сенатор Әлімжан Құртаев депутаттық сауал жолдап, браконьерлерге өлім жазасын қолдануды сұраған:
«Қазақстанда киіктерді қорғау туралы жаңа, бөлек заң қабылдауымыз керек. Сол заңда киік атқан, киелі жануарлардың өміріне қауіп төндірген адамдарды қатаң жазалайтын (өмір бойына бас бостандығынан айыру, өлім жазасына кесу) жаңа бап енгізілуі тиіс», – депті Сенат депутаты.Ал судьялар тіпті қылмыскерді де өлімге қиюға жүрек дауаламайтынын, мұның ауыр күнә екенін алға тартады. Жоғарғы соттың отставкадағы құрметті судьясы Николай Мамонтов ең білікті судьяның өзі әртүрлі фактор ықпалымен қателік жіберуі мүмкін екенін ескертеді.
– Мұндай шешімдер судьяларға өте ауыр соғады: әрбір судья күн сайын өзі шығарған үкімді сан рет сана таразысына салып, ойға батады, жабығады, түнде ұйықтай алмайды. Өлім жазасы оның да қабырғасын қайыстырары даусыз. Бұл мәселенің құқықтық, этикалық қырлары бар. Өмірді бізге Жаратқан иеміз берді, демек оны тек құдай ала алады. Адамдар қателік жіберіп тұрады. Өлім жазасының орындалуы ол қателікті түзетуге мүмкіндік қалдырмайды. Сол себепті әрбір судья еліміздің өлім жазасынан бас тартуын шын жүректен жақтайды. Ең ауыр қылмыс жасағандарды мерзімінен бұрын шартты түрде босау құқығынсыз, өмір бойға түрмеге қамаудың өзі – аса ауыр жаза. Судьялардың пайымдауынша, осының өзі жеткілікті! – дейді Николай Иванович.
Қазақстанда тәуелсіздік алған кезден 2003 жылға дейінгі аралықта осындай 536 үкім орындалыпты. Өлім жазасы бойынша ең соңғы үкімдер 2003 жыл үлесінде: мораторий күшіне енгенге дейін 12 қылмыскер атылды. Мораторий күшіне мінгелі Қазақстанда 5 адам өлім жазасына кесілді. Бұдан бөлек, шамамен жүз шақты адам өлім жазасының баламасы – өмір бойға бас бостандығынан айырылған. Олардың бәрі Қостанай облысының Жітіқара кенті жанындағы атышулы «Қара бүркіт» түрмесінде қамауда отыр.
Елдос СЕНБАЙ