Елімізде ішкі істер саласын реформалау, соның ішінде полицияны сервистік модельге көшіру туралы көп айтылып жүр. Бірақ оны қалай жүзеге асыру керегінің түпкілікті картинасы әлі түбегейлі айқындала қоймаған секілді. Бүгінгі таңда бұл үрдістердің жүріп жатқаны аян. Бірақ халық күткен ауқымда және қарқында жүзеге асып жатқан жоқ. Таяуда Ішкі істер министрлігінің кеңейтілген жиынына қатысқан Президент Қасым-Жомарт Тоқаев та ішкі істер саласын тездетіп реформалауды тапсырып, ұсыныстар беруге 1 желтоқсанға дейін мерзім белгілеген болатын.
Реформа күткен екі жыл
Ішкі істер саласын реформалау мәселесі Тәуелсіздік алғаннан-ақ күн тәртібіне шықты деп айтуға болады. Өйткені Балтық елдері сол кездің өзінде-ақ еуропалық стандартқа ойыса бастаған. Біздің де бұл модельге түбі келетініміз анық еді. Түбегейлі болмаса да, арасында ішінара өзгерістерге қадам жасаған кездеріміз де болды. Қылмыстық атқару жүйесін Әділет министрлігіне беру (кейін кері қайтарылды), әскери міндетті қызмет санын біртіндеп азайту, милиция атауын полиция етіп ауыстыру, әмбебап полиция, одан соң, жергілікті полиция қызметін құру, сотқа дейінгі тергеу тізілімін енгізу және тағы басқа бастамалардың бір себебі инвестициялық тартымдылыққа көлеңке түсіретін «полициялық мемлекет» деген атауға ілікпеу болатын. Бұл бағыттағы шын қозғалыс осыдан екі жыл бұрын басталды. Ішкі істер министрлігін жаңғырту мен оңтайландыру шындап қолға алынды. 2018 жылы қараша айында осы мақсатта арнайы жиын өткізген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ведомствоның құрылымы мен штатын қайта қарап, ішкі істер органдарына тән емес қызметтерді алып тастауды тапсырды. Одан да өзге көптеген тың идеясын ортаға салып, тапсырма берді. Соның бірі полиция санын азайту туралы болды. «Ішкі істер министрлігінің штаты 10%-ға қысқартылады, яки, қызметкерлерінің саны 100 мың тұрғынға шаққанда 471 адамнан 424 адамға дейін азаяды деген сөз. Бұл орташа еуропалық деңгеймен сәйкес», – деп атап өтті Нұрсұлтан Әбішұлы. Содан бергі екі жылда мұндағы өзгерістердің сылбыр жүргені байқалады. Есте қалғаны, нысанды киім үлгісіне өзгерту ұсынылғаны, туристік полицияның құрылғаны, фронт кеңселердің ашылғаны, ведомстволық оқу орындары азайтылып, бакалавр дәрежесінің алынып тасталғаны, штат саны қысқарып, жалақының өскені және баспана үшін өтемақы алушы қызметкерлердің қатарының артқаны. Осы сынды тағы да басқа қаншама шаралар атқарылып жатса да, Ішкі істер министрлігі ведомствоны жаңғыртудың түбегейлі шешімін таппаған сыңайлы. Ал батыл қадамдарға барған шетелдік үлгілерді сөз етер болсақ, көзді жұмып реформа жасаған елдер бүгінде оның жемісін ғана көріп отырған жоқ. Жақсы-жаманын екшеп, дамудың сапалық жаңа деңгейіне бет алған. Солардың бірі Эстония құқық қорғау органдарын трансформациялауға 1990 жылы-ақ көшкен екен. Осы жылы милициядан полицияға ауысқан кезде олар әлі Кеңес Одағының құрамында болатын. Өзгерістер үшін олар финнің «әскерилендірілмеген полиция» модельін таңдап алған. Яки, ішкі істер органдары бұрынғы мемлекетті қорғаушы күштік құрылымнан азаматтарға қызмет көрсететін ұйымға айналған. Бұрын әр аудан мен қалада бөлімше болатын болса, енді бүкіл ел бойынша мұндай төрт-ақ префектура қалдырылған. Бұл орталықтандырылған бұрынғы жүйеге қарағанда коррупциялық тәуекелді азайтты. 2005 жылы Эстонияда «Электронды полиция» (E-Police) бағдарламасы іске қосылды. Осылайша, полицияның қызмет көрсетудегі жеделдігі арта түсті. Бұл реформалардың нәтижесінде кісі өлтіру көрсеткіші 1994 жылғы 365 деректен 2010 жылы 80 дерек болып қысқарды. Ал халықтың полицияға деген сенімі 15%-дан 84%-ға жетті. Посткеңестік кеңістікте үлгі ретінде қарастыруға болатын тағы бір ел – Грузия. 2004 жылы басталған реформа кезінде мұнда екі жылда 85 мың полиция қызметкерінің 75 мыңы жұмыстан шығарылып, жеке құрамы жаңаланған. Ішкі істер министрлігінің негізгі құрылымдық бөлімшесі болып патрульдік қызмет пен криминалдық полиция ғана қалдырылған. Нәтижесінде, 2010 жылы тұлғаға қатысты ауыр қылмыстар 100 мың тұрғынға шаққанда 23,1 коэффицентке жеткен.«Қазақстандық тұжырымдама» қандай болуы тиіс?
Қыркүйек айында ІІМ Кадр саясаты департаментінің бастығы Айдар Сайтбеков: «Бүгінгі таңда «полицияның сервистік моделі» мынадай болуы керек деген нақты түсінік жоқ. Сол себептен де бұл модельдің қазақстандық тұжырымдамасын жасап шығаратын уақыт келді деп ойлаймын. Өйткені түрлі шетелдік институционалды модельдерді қолмен енгізгенмен, егер ол мәдени, тарихи, экономикалық, институционалдық, нормативтік, саяси, әлеуметтік және демографиялық жағдайларға бейім болмаса, жемісін бермейді», – деген болатын. Осы ретте Ішкі істер министрлігі үлкен ізденіс үстінде деуге болады. Президенттің кешегі бір айға берген тапсырмасы осы «қазақстандық тұжырымдаманы» табуды тездете түсері анық. Полиция жұмысына берілетін ең бірінші баға – халық сенімі болса, бұл критерийдің реформа ашық жүріп жатқан екі жылда арта қоймағаны байқалады. ІІМ-нің өзі еріктілерді тарту арқылы жүргізген сауалнама қорытындысында респонденттердің тек 33,8%-ы ғана полицияға сенетінін айтқан. Ал 43,5%-ы өздерін қауіпсіз сезінетіндерін жеткізіпті. Бұл алдағы өзгерістер үшін басшылыққа алатын бастапқы цифрлар болуы тиіс. Министрлік өз тарапынан «Қадам тастам жердегі полиция» қағидатын қарастыруда. Мұнда учаскелік инспекторлардың қызметіне басымдық берілмек. Одан бөлек, елді мекендердегі қылмыс қаупі жоғары аймақтарда тәулік бойы жұмыс істейтін модульдік полиция бекеттері орнатылмақ. Қазір мұндағы пилоттық жобалар Еуропа қауіпсіздік ынтымақтастық ұйымының (ОБСЕ) қолдауымен Қарағанды облысы Қазыбек би ауданында жүзеге асуда. Қарастырылып отырған нұсқаның тағы бірі – шериф моделі. АҚШ, Ұлыбритания және Канадада кең таралған бұл қызмет түрін зерделеуге Қазақстандағы АҚШ елшілігі әзір екенін білдіріпті.Сенім сыйластықтан басталады
Бұл мәселе тек ішкі істер органдарының ғана проблемасы емес. Ол былайғы жұртшылықты да алаңдатып отыр. Ал сенімнің сыйластықтан басталатыны белгілі. Ендеше, мұндағы ең қарапайым қағида полиция қызметкерінің мәдениетінен басталуы тиіс. Болмаса, көп жағдайда олар бірінші кездескеннен-ақ дөрекі сөйлеуге дайын тұрады. Сол арқылы азаматтарды өзіне бағынышты етуге ұмтылады. Бұл дұрыс емес. «Соңғы он жылда ішкі істер органдары ескерту беру, кешірім жасау дегенді қойды. Міндетті түрде айыппұл жазып береді. Айыппұлдардың сомасы да күннен-күнге шарықтап барады. Тек қана жазалау позициясымен мәселе шешіліп кетті деп ойламаймын. Халықтың полицияға сенімінің аз болуы да осында. Рецидивист бұзақы мен заңға бағынышты азаматты бір санатта қарастырады. Бұл дұрыс емес. Ескерту беру практикасын қайтару керек», – дейді Қызылорда облысы Қазалы ауылының тұрғыны Нұрлыбек Бауыржанұлы. Ауыл тұрғынының айтып отырған сөзінің жаны бар. Полицияның азаматтардың санатына қарап, әділ болғаны дұрыс. Халыққа жазалау доктринасымен қарауға болмайды. Мұның соңы олардың сенімі тұрмақ, наразылығын тудырып, қазіргі ахуалды одан сайын ушықтыра түсуі мүмкін. Ел мақтайтын АҚШ-тың өзінде қара нәсілділердің құқына орай басталған бас көтеру бірінші кезекте полицияның зұлымдығына қарсы бағытталып отыр. Ендеше, полицияға тек жазалаушы ғана емес, кешірімшіл болуға да таңдау берген жөн. Ал сервистік модельдің қайнар бастауында полиция қызметкерінің мәдениеті жатуы тиіс.Нұрлан ҚОСАЙ