Зейнетақы жинағын мерзімінен бұрын пайдалану көптен бері талқыланып келе жатқан тақырып. Қасым-Жомарт Тоқаев былтырғы Жолдауында осы мәселені 2019 жылдың аяғына дейін пысықтауды Үкіметке тапсырған. Жуырда заң жобасы Мәжілістің бірінші оқылымында мақұлданды. Депутаттар бұл бастаманы бірауыздан қолдаған. Зейнетақы реформасы шын мәнінде еліміздің қаржы жүйесіне тиімді ме?
Халық қалаулыларының заң жобасына бір кісідей дауыс бергенін ескерсек, аталмыш құжаттың көп ұзамай Мәжілісте екінші оқылымнан да өтіп, Сенатта қолдау табатыны анық. – Президент құжатқа жыл соңына дейін қол қояды деп ойлаймын. Себебі келесі жылдан бастап осы механизм іске қосылуы керек. Өз басым өте дұрыс бастама деп санаймын. Бұл – қазіргі баспана мәселесін шешуге таптырмайтын тәсіл. Неге оны пайдаланбасқа? – дейді депутат Дәния Еспаева. Айта кетейік, салымшылар жинақтың шекті мөлшерден асқан бір бөлігін үй немесе жер сатып алуға, ипотека қарызын жабуға, оқуға, жекеменшік компанияларға инвестиция ретінде құюға құқылы. БЖЗҚ 721 мың азаматқа қордан шамамен 1,4 трлн теңге таратуы ықтимал. Алайда қарсы тараптың уәжіне құлақ түрсек, зейнетақы жүйесінің басты міндеті – қамсыз қарттыққа кепілдік беру, яғни қартайғанда кедейлікке ұшырау қаупін төмендету. Ал жинақты мерзімінен бұрын жұмсап жіберу негізгі мақсатқа қарсы жұмыс істейді. – Көбі қолдаса, мен қарсымын. Азаматтар зейнетақы жинағын бүгін жеп қойса, ертең қалай күнелтеді? Қазір жұмсап жіберсе, елдің экономикалық жағдайы қандай болады? Тіпті, болашақта қарттарға бюджеттен зейнетақы төлеуіміз мүмкін. Яғни, мемлекетке салмақ түседі. Бірақ қазіргі Үкімет оны ойламайды, 10-20 жылдан кейін ғана бас қатыра бастайды. Бар ауыртпашылықты келешек ұрпаққа қалдырып отырмыз. Ұзақмерзімді перспективада тиімсіз нәрсе. Ендеше биліктің не көздегені бар дейсіз ғой. Түсіндірейін. Қазақстанда 2,5 млн-нан астам адамның үйі жоқ. 500 мыңы – кезекте тұрған мемлекеттік қызметкерлер, тұрмысы нашарлар, мүгедектер, тағы сол сияқтылар. Оларға Үкіметтің үй салып беруге шамасы келмейді. Ол кісілердің де өз бетімен үй сатып алуға табысы жетпейді. Сондықтан Үкімет әлеуметтік шиеленісті уақытша жеңілдетуді мақсат тұтқан сияқты. Ал ертең азаматтар ипотекасын төлей ала ма, пандемия қаншаға созылады, халықтың кірісі, үйлердің сапасы қандай болады – оны ешкім ойламайды. Меніңше, бұл – популистік шешім, – дейді экономист Шолпан Әйтенова. Популистік шешім дегенді кезінде «Қазақстан Халық банкі» АҚ басқарма төрағасы Үміт Шаяхметова да айтқан. Оның ойынша, салымшылар Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорындағы жинағын шешіп алса, инфляция шарықтап, алыпсатарлық асқынады. – Бұл – бірреттік науқан. Салымшылардың 6 пайызын ғана қамтиды. Зейнетақы жинағын алуға мүмкіндігі бар адамдар тап осы қаржыға мұқтаж емес. Ал тұрмысы нашар отбасылар қордағы жинаққа қол жеткізе алмайды. Бұл бастама мемлекетке тиімсіз: инфляцияның қысымын күшейтеді, алыпсатарлыққа жол ашады, экономикаға кесірін тигізеді. Жалпы, зейнетақы қорын мерзімінен бұрын пайдалану – популистік шара. Зейнетақы жиналуы керек. Жинақ үй алуға емес, аннуитетке бағытталуы керек, – деген-ді топ-менеджер. Банкирге сенсек, идея авторлары халықтың нақты жағдайын ескермеген. Қазіргі таңда 6 миллионға жуық азаматтың жинағы 500 мың теңгеге де жетпейді. Демек, салымшылардың 94 пайызына зейнетақы жинағы әзірге жабық.
Экономист Олжас Құдайбергеновтің пайымдауынша, бензинді арзандату, қызмет көрсету түрлерін тегін қылу, кредитті кешіру сияқты бастамалар – шын мәнінде популизм. Себебі ұсынысты жүзеге асырудың нақты механизмі жоқ. Ал зейнетақы қорындағы жинағын тұтынудың жөні бөлек.
– Бұл жерде тегін ештеңе жоқ. Керісінше, азаматтарға дамыған елдердегі секілді зейнетақы қорындағы ақшасын үй алуға немесе емделуге алу ұсынылған. Әлемде азаматтардың зейнетақы жинағын қажетіне қарай пайдалану қалыпты нәрсе деп қабылданады. Мұны жоққа шығару қате және бұл мүмкіндік тұрмысы нашар азаматтарға емес, орта тап өкілдеріне беріліп отыр. Бұған дейін үнемі әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасыларға ғана жағдай жасалып келді. Ал жұмыс істеп, салық төлейтін орта тап өкілдері назардан тыс қала берді, – дейді маман.
Мәжіліс депутаты Шафкат Өтемісовтің пікірінше, бұл реформа қоғамдағы еңбек қатынасын реттеп, зейнетақы жүйесін дамытатын пәрменді құралға айналады.
– Зейнетақы реформасы экономикаға мультипликативті әсер береді. Мысалы, қордағы ақша экономикаға жөнді жұмыс істеп жатқан жоқ. Егер сол ақшаны үй сатып алуға жұмсаса, біріншіден, халықтың бір бөлігі баспаналы болады да, үлкен әлеуметтік мәселе шешіледі. Екіншіден, тұрғындар сол пәтердің ипотекасын төлейді. Үшіншіден, жаңа үйлерге сұраныс туады. Сұраныс туған соң құрылыс саласы жанданады. Осының бәрін есептеу керек. 700 мың адам деген аз емес. Қазір соншама азамат баспанасыз қиналып жүр. Біреулер пәтер жалдайды, біреулер «времянкада» тұрады. Соларға азды-көпті көмек болсын дейміз. Жарты миллион адамның үй мәселесі шешілсе, несі жаман? – дейді халық қалаулысы.
Тұрғын үй демекші, риэлторлар зейнетақы қорындағы ақша жаппай нарыққа шығарылса, баспана бағасы өсіп, әр шаршы метрі 5 пайызға дейін қымбаттайды деп жорамалдайды.
Экономистердің есебінше, бұл науқан алыпсатарлық пен инфляцияға негіз болмайды. Өйткені қордан алынған ақшаның 60-70 пайызы несие төлеуге жұмсалады. Ал несиенің басым бөлігі мемлекеттік бағдарламалар арқылы үлестірілген. Яғни, қарыз кері қайтады. Ақшаның қалған 30-40 пайызы – шамамен 420-680 млрд теңге тұрғын үй сатып алуға кетуі мүмкін. Дәл осы қаражат тұрғын үйге сұраныстың қайта артуына септігін тигізбек.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ