– Сабақ өтетін кім? – Мұғалім. – Мақала жазатын кім? – Мұғалім. – Тест тапсыратын кім? – Мұғалім. Иә, оған қоса оқушыларын олимпиадаға апарып, жарысқа қосуы керек. Реті келсе, авторлық бағдарлама жасап, конференцияда сөз сөйлегені абзал. «Неге?» деп сұрақ қоярсыз. Өйткені мұғалім біліктілік тестін тапсырып, портфолио жинауы қажет. Егер педагогикалық шеберлігін дәлелдесе, үстемеақы алады. Сондықтан қазір олар еңбек өтілінен гөрі біліктілік санатын көтеруге көңіл бөледі. Ал бұл білім сапасына кері әсер етпей ме? Жүйенің кем тұсы бар ма?
Бұрын мұғалімдер сынып жетекшілік пен дәптер тексеруге мардымсыз ақы төленетінін айтатын-ды. Биыл сол ақша белгілі бір пайызға көбейді. Оған қоса, физика, химия, биология, информатика пәндерін мектептерде ағылшын тілінде оқытатын педагог жалақысына шамамен 35 мың теңге қосылады. Ең бастысы, педагогикалық шеберлігіңізді дәлелдей алсаңыз, айлығыңызға 30-50% аралығында үстемеақы төлейді. Білікті маман екеніңізді тестте айқындап, нәтиже көрсетсеңіз, бюджет сізді қолдауға дайын. Бірақ біліктілік санатын аламын деп жүргенде білім сапасы жайына қалмай ма? Өйткені мұғалімдердің тестке дайындалуды былай қойғанда, ұсақ-түйек жұмысы көп.30 жылғы еңбекті қайда қалдырды?
Неліктен педагогтер біліктілік санатын алуға құмар дерсіз. Себебі 2018 жылдан бастап аттестация жүйесі өзгерді. Яғни, 25-30 жыл мектепте еңбек еткен мұғалім мен жас маманның дәрежесінде айтарлықтай айырма жоқ. 4 санаттың бірін алған күні санатта да, жалақыда да айырма болады. Мысалы, физика пәнінің мұғалімі Ержан Жұмаділов алғашында 67 мың теңге айлық алған. Еңбек өтілі – 9 жыл. Қазір ол – педагог-шебер. Жалақысына бюджет тарапынан 50% үстемеақы қосылған. Оның айтуынша, айлық табысы 200 мың теңгеден асады. Ал ұстаз Айтхан Абдрахманованың жасы 58-де. Оқушылары халықаралық, республикалық жарыстың жеңімпазы. Бірақ 2018 жылы жүрегіне 2 рет ота жасатқан. Содан біліктілік санатын көтермек түгілі оқушыларына білім беру үшін бар уақытын арнап жүр. «Қазір тест тапсырмағандықтан, қарапайым мұғалімнің айлығына күн көремін. Сонда менің 37 жылғы еңбегім күйіп кетті. Тестті білімсіздігімнен емес, денсаулығыма байланысты тапсыра алмадым. Ал 2022 жылы еңбек демалысына шығамын. Мардымды зейнетақы алу үшін жалақың жақсы болуы керек. Жас мұғалімдермен терезені тең қылғаны сыйдың кеткені емес пе?» дейді Айтхан Абдрахманова. Мектептегі орта жастан асқан, еңбек өтілі 30 жылға жеткен мұғалімнің уайымы – осы. Олар жауаптылардың шарасыз күйде қалдырғанына наразы. «Ең болмағанда, еңбек өтілі 30 жылдан асқан мұғалімдерді қинамай, жетістіктеріне қарап санаттың бірін бермей ме?» – дейді. Жалақысын көтергісі келген олар жастармен «жарысып» біліктілік тестін тапсырады. Біразы жаңа технологияны меңгермегенін, көзі ауырып, қан қысымы көтерілетінін жеткізді. Бір сөзбен айтқанда, жасы 50-ден асқан мұғалімге біліктілік тестін тапсыру – уайым. Олар білмегеннен емес, білгенін компьютерде белгілей алмаудан қорқады. Мәселен, педагог Айсұлу Алтынбекова «Медицинада 3 рет жоғары категорияға аттестациядан өткен маманға мерзімсіз сертификат беріледі. Яғни, зейнетке шыққанша жоғары категориясы сақталады. Мұғалімдерге неге осылай болмайды екен? Бізде осы жағдай ескерілмеген»,– дейді.«Флейвелл мен Мерсерді жаттаумен күн өтеді»
Біз 5 жылда бір рет өтетін біліктілік санатын алу жырын жазып отырмыз. Әрине, ұстаздың шеберлігіне қарай уақыт аралығын қысқартып, дәрежесін қорғауға болады. Мысалы, «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы басқарма төрағасының бірінші орынбасары Жауымбай Амантұрлыұлының айтуынша, Финляндия, Оңтүстік Корея, Сингапур мен Жапонияда мұғалімдердің біліктілігін арттыру үшін жыл сайын арнайы ақша бөледі. «Олар салаға жаңадан келген жаңалықтармен танысып, соны практикаға енгізеді. Сондықтан болар, аталған елдерде білім сапасы жоғары. Қазіргі таңда мынадай парадигма бар. Ол – «өмір бойы оқу». Бұрынғыдай «бір диплом алдым, осы маған жетеді, жемісін жеймін» деп қарап отыруға болмайды. Айта кетерлігі, Ресей мен Балтық жағалауы елдерінде ұстаздар 3 жылда бір рет бюджет есебінен біліктілігін артыра алады», – дейді профессор. Шетел дейміз-ау, ол жақта «қыс біздікінен жылы», мұғалім мәртебесі жоғары болар, бәлкім. Өйткені жаңалықтардан «Қытайда мұғалімнің 700 мың теңге жалақы алатынын» оқығанымыз бар. Елімізде мектеп мұғаліміне аталған жалақының жартысын алуға мүмкіндік бар. Ол үшін сіз қашықтан сабақ беріп, журнал толтырып, мақала жариялап, күнтізбелік жоспар жазып үлгеруіңіз керек. Айтпақшы, биыл мұғалімдер күнтізбелік жоспар құрумен әуре болды. Өйткені жазда министрлік ұсынған үлгі бір бөлек болса, I тоқсан соңында берген пәрмен басқаша «сөйлеген». Сонымен, оқушылар күзгі демалысқа шыққанда, педагогтер жоспарды қайта жазу үшін компьютерге телмірген. Осыдан кейін «мұғалімнің жүйкесі жұқарған, сабақты дұрыс өтпейді» деп сөгу артық-ау, шамасы... Иә, оларға біліктілік тестін тапсыру – оңай, портфолио жинау – әлек. Ортада білім сапасы дейтін түйткіл бар. Расымен, біліктілікті көтеретін орталықта білімін жетілдіріп, шебер-педагогпен тәжірибе алмасқан мұғалімнің сабақ өту стилі өзгерген. Араларында тестте жаттап алған жауабын белгілеп, портфолиосы жетістікке толы болса да, жөнді білім бере алмайтын педагогтер бар. Кейбірі санатты көтеру мен сабақ берудің арасында сағатынан айырылып қалған. Мысалы, Сәуле Тоқберген «тест тапсырып әуре болып жүргенде сағат қысқарып, сағатсыз қалдым. Әділдік осы ма?» – дейді. Байқасаңыз, қазір – рейтингтің заманы. Біліктілік санаты да мұғалімдер үшін рейтингпен бара-бар. Ол үшін бәріне үлгеруге міндетті. Қарапайым тілмен түсіндіргенде, модератор санатын алғысы келсе, жетістігі мектеп ішінде, сарапшы болғысы келсе, аудан көлемінде мойындауы керек. Ал зерттеуші санатына өтініш берсе – облыста, шебер санатына тапсырса, жетістігі – республика мен халықаралық деңгейде мойындалуы тиіс. Ал мұның бәрі сапаға келіп тіреледі. Бұдан қоғамда авторлық жұмыс жазып беретіндер, интернет-олимпиада өткізіп, ақша табатындардың бір тобы пайда болады. Бұл – жасырын емес. Өйткені әлеуметтік желіден іздесеңіз, аты-жөніңізді кітапқа басып, атыңыздан авторлық бағдарлама жасап беретіндер бар. Бірақ біліктілікті айқындайтын комиссияның авторлық бағдарламаларға фактчек жасап-жасамайтыны туралы ақпарат жоқ. «Тесттен өткен жастардың беріп жатқан сабағына кірсең, бас-аяғы жоқ. Бірақ алатын жалақысы тесттен бір ұпаймен өте алмай, қаншама жыл еңбек өтілі бар мұғалімдерден 40-50 мыңға жоғары. Әрине, көпке топырақ шаша алмаймын. Алайда тестке барудың арнайы реті болса-шы. Қазір жетістігі бары да, жоғы да тестілеуге барады. Салдырлаған темір-терсек пен жылтыраған сертификат, диплом дегендерді сатып ала береді. Ақшасын төлесе, «темірді» жасына да, жасамысына да береді. Бірақ «мен соған лайықпын ба?» деп ойланып жатқан ешкім жоқ», – дейді ұстаз Үнзила Хадыс.Сарғайған газет қиындысы мен «мерзімсіз» мақтау қағазы
Педагогтер біліктілік тестін тапсырған соң екінші кезеңге өтеді. Портфолиосын жинап, жетістігін «жырлауы» керек. Осындайда портфолио мәселесіне мән бермеуі мүмкін. Алайда профессор Жауымбай Амантұрлыұлы шетелде тесттен бұрын портфолио әдісіне мән беретінін айтады. Өйткені портфолио ішіндегі құжаттар – педагогтің айнасы. Яғни, оның жетістігі мен жасаған жұмысы біліктілігін дәлелдей алады. «Шетел тәжірибесінде портфолио ұстазға өзін-өзі ілгері жетектеуші, қозғаушы механизм рөлінде сипатталады. Бізде өкінішке қарай, алдымен тест алады. Сосын портфолиосын тексереді. Ал педагогтер портфолиосына бәленбай жыл бұрын шыққан мақаласын, «мерзімі өтіп кеткен» мақтау қағазын әкеледі. Тіпті, арасында мақтау қағазының жылын көрсетпеуі мүмкін. Ал педагог тестке ғана басымдық бермей, портфолио жағына да назар аударғаны абзал. Мәселен, Блум таксономиясына сүйеніп, білу, түсіндіру, қолдану мен шығармашылық қабілетті шыңдауды негізге алғаны жөн. Аттестаттау комиссиясы алдында оның кәсіби жетістігін (оқушылардың оқу сапасы деңгейін, дарынды балаларды тәрбиелеудегі жетістігі (hard skills), сондай-ақ оның тұлғалық қабілеті, белсенділігі, шығармашылық, зерттеушілік қабілетінің деңгейі (soft skills) нақты құжаттар арқылы дәлелдеп көрсететін портфолиосын қорғайды», – дейді профессор Жауымбай Амантұрлыұлы. Осы орайда, Назарбаев университеті Жоғарғы білім беру мектебінің қызметкері Елдос Болатханұлы да біліктілік жүйесінің кем-кетігін атап өтті. Оның айтуынша, мәселе – біліктілік санаттары бойынша қызмет аясын кеңейту. Өйткені бұл жүйе мұғалімдерді даярлайтын институттар мен колледждердің оқу бағдарламаларында белгілі бір бағдар рөлін атқаруы керек. Елдос Болатханұлының сөзінше, қазір аттестация елімізде Ұлттық біліктілік жүйесінің құрауышы саналатын, 2017 жылы қабылданған «Педагог» кәсіби стандартымен үйлеспей отыр. Елдос Болатханұлының сөзіне сүйенсек, оларды үйлестіру елімізде білім-ғылымды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында көзделген. Ал жұмыстың ойдағыдай іске асуы – «2021 жылдан бастап педагогикалық мамандықтардың түлектерін кәсіби шеберлікке сертификаттау» жоспарын орындауға септігі тиюі мүмкін.Қолыңнан келсе, қонышыңнан бас
Қазір тас атсаң, онлайн курсқа тиеді. Қызығы, мұғалімдерге біліктілік тестіне дайындалуға бағыт беретін онлайн курс бар екен. Авторы – физик Ержан Жұмаділов. Оның мұғалімдерді біліктілік тестін тапсыруға дайындап жүргеніне 1 жылға жуық уақыт болған. Ол «мұғалімнің бос уақыты аз екенін түсініп, онлайн курс аштым» деп отыр. Әрине, мұғалімнің халін мұғалімнен артық кім біледі?.. «Курсқа қатысушы барлық тақырыпты 50 сабақта үйренеді. Мысалы, декретте отырып қалған кісілер қалай дайындаларын білмейді. Кітап оқып, интернеттен іздеу көп уақыт алады. Өйткені өз басымнан өткен. Дайындыққа көп уақыт жұмсадым. Ақыры дайындалудың кілтін тапқан соң мұғалімдерді үйреткім келді. Курсқа қатысқандардың 90%-ы тестті сәтті тапсырды», – дейді «Ақ уақытта квалтестке жылдам дайындалу» курсының авторы.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ