Әр әзілдің астарында шындық жатады. Әсіресе, былайғы күні бетке айтуға батпайтын мәселені білдірмей, қалжыңмен жеткізе білу – өнер. Ал қазір ол өнер түрі ғана емес, танымал әрі табысты болудың жолына айналып келеді. Батыста уытты әзілдің арқасында қалтасын қомпайтып алғандардың мысалы көп. Соның ішінде стендап жанрын көрермен жақсы қабылдайды. Қазақстанда туған комик Нұрлан Сабуров серіктестерімен бірге Forbes рейтингінде YouTube жарнамасы арқылы ең көп табыс тапқандар көшін бастады. Нағыз «жұрттың баласы» деп айтатын мысал осы болса керек. Ендеше стендаптың Қазақстанға қалай еніп, дамып жатқанын талқылап көрелік.
Қанша жерден батыстағы сөз бостандығы жайлы ауыздың суы құрып тұрып айтсақ та, ол еркіндік бір күнде бола қоймады. Түрлі ой-пікір, олардың ортада қабылдануына қарай біртіндеп сіңді. Стендап жанрының дамуы да осыған ұқсас. Комиктер телевизиядағы темірдей тәртіп, шынайылықтан алыстау көріністерді көріп, күндердің күнінде өздеріне еркіндік сыйлай бастайды. Ол үшін ойын ашық жеткізудің бір жолы ретінде ел алдына шығып, микрофонды қосып қойып, ирония, сарказм, троллингті алға тартты. Ақыры бұл әдіс електен өтіп, ел ішінде мойындалды. Ал қазір әлемдік комиктер кішігірім пабтарда ғана емес, мыңдаған көрерменнің басын біріктіретін аудитория алдында өнер көрсететін болды. Стендапты көрерменмен көзбе-көз әңгіме айту деп сипаттаған дұрыс шығар. Өйткені дайын сценарий бойынша сөзді жаттап алып, актерлік шеберлік көрсету жеткіліксіз. Мұнда белгілі бір деңгейде еркіндік пен өзіңе сыни көзқараспен қарай білетін, кемшіліктеріңді қабылдай отырып, оның үстінен күлуге қысылмайтын қасиет қажет-ақ. Одан қала берді импровизацияның шебері болу да міндетті. Олай болмаса, аудитория жаттанды сөзді бірден сезеді. Ал ол болса, жасанды ғана емес, жансыз өнер көрсету екені көрініп қалады. Тарихына бір үңіліп көрсек, кейбірі көрермен алдына шығып, әзіл айтуды бастағандардың бірі ретінде америкалық жазушы Марк Твенді атайды. Өйткені ол – «юморға толы лекцияларын» ел алдында айтып, гастрольге шыққан тұңғыштың бірі. Әлбетте, бастапқыда стендаптың формасы сәл басқаша болып, қазіргі таңда трансформацияға ұшыраған. Басында бәрі ұзын-сонар анекдоттан басталған. Кейін ХХ ғасырдың басында Нью-Йорктің көше клубтарына әзіл-сықақ шеберлері жиналады. Атап айтқанда, әзілдері қылыштай өткір, миды құдды бұрғылап жатқандай әсер қалдыратын комиктер шығады. Олардың негізгі аудиториясы Америкада туғандардан да, иммигранттардан да тұрған. Былайша айтқанда, сол кездегі жұмысшылар тобы күнделікті тұрмыстан шаршағанда, кешкілік уақытта шоу қарауға жиналатын. Ауыр жұмыс күндегі күйбеңді ұмыттырып, көңіл көтеруге бұл әдіс таптырмайтын. Адамның түрлі типажын дәл сипаттай отырып, олардың образын әжуаға айналдыратын. Бірақ комиктердің сәтті өнер көрсететіні сонша, өзін көрсе де ешкім аса ашуланбайтын. Осылайша, әзілдің түрі де, сапасы да, тақырып аясы да өзгере берді. Бірнеше минуттық монологтерде әлсін-әлсін ғана ду күлкі естілетін болса, стендапта қысқа-нұсқа қайырып, демде езу тартқызады. Әрі комиктер белгілі бір образды таңдап алып, әзілдерін соның аясында айтады. Стендап-клубтар қатары осы қарқынмен көбейе беріп, артынша теледидардан да көріне бастады. Әсіресе, түнгі және кешкі шоуларда жас таланттар ашылып жатты. Жекелеген бағдарламалардың да саны артты. Ол аздай түгел бір арна ситкомдар мен стендаптарға арнап ашылды. Батыста бұл тенденция өткен ғасырда басталған. Ендеше бүгінгі даму қарқынын өзіңіз ойлай беріңіз. Ақыр соңында, бұл бағыт әлемге таралды. Әлбетте, Кеңес кезіндегі цензураны ескере отырып, посткеңестік елдерге енді-енді келіп жатқанын түсінуге болады. Тың жанр ретінде Ресейге стендап жақсы сіңді. Әрі енесі мен әйелін онсыз да әзілге көп қосатын олардың тіпті қолайына келді. Comedy Club резиденттері салған сара жолмен қазір стендап арқылы «тістеп алып» жүрген комик көбейді. Олардың ішінде жеке-дара бөліп айтуға тұратыны – отандасымыз Нұрлан Сабуров. Өзіне тән стиль, сөйлеу мәнері, тәкаппарлығы бар оның жұлдызын дәл осы стендап жақты. Соның арқасында күні кеше Forbes рейтингін бастады. Бұл дегеніміз – ебін тапса, әзіл арқылы табыс табудың мүмкін екенін көрсетеді. Дегенмен отандық әзілкештер Нұрланның үлгісі бізге келіңкіремейді деген пікірде. «Сабуровтың мысалы қазақша стендапқа жүрмейді. Оған қарағанда, Тұрсынбектің үлгісі келеді. Себебі аудитория екі түрлі. Нұрлан орысша әзіл айтатындықтан, оны шетелде тұратындар, орысша білетіндер қарайды. Ал қазақшаны тек қазақтар тыңдайды. Бүгінде аймақтарды концертпен аралауға болады. Дегенмен табыс туралы айтуға әлі ерте. 1-2 жыл танымалдық үшін жұмыс істеуі керек. Сосын барып, табыс келуі мүмкін», – дейді комик Нұрмахан Мұқанұлы. Көрермен тарапынан қабылдау әлі тиісті деңгейде емес десек, айту жағынан шеберлік қандай? Осы мақсатта желіде жарияланған қазақша стендаптарды шолып шықтық. Бүгінде боқтық сөз қосса, қаралым мен кері байланыстың көп болатыны бар, одан қала берді стендаптың стиліне сай болуға ұмтылу бар дегендей, қазақ комиктер сөз арасына «паразит» қосады. Солай екен деп енді дамып келе жатқан сала өкілдерінің қанатын кесіп, еңсесін түсірмеген дұрыс болар. Осы ретте, бірнеше мысал келтіре кетсек. Темірлан Нұртөлеуовтің мына әзіліне жақсы баға беруге болады. Аймақтағы мәселені айшықты көрсетіп, орынды жеткізіп-ақ тұр. «Менің атым – Темірлан. Семей қаласынанмын. 1970 жылдан бері қалада ештеңе өзгерген жоқ. Қант әлі тапшы. Жол сол күйі істелмеген. Көшеде джинсы сататындар сотталып жатады. Еліміздің көптеген ақын-жазушысы Семейден шыққан. Себебі мұнда басқа айналысатын дым жоқ». Немесе Аманжан Махметов тіл мәселесін әзіл арқылы қалай жеткізгенін қараңыз. «Алдында тамағым ауырып қалды. Сөйтіп, дәріханадан дәрі сатып алдым. Үйге барып, нұсқаулықты оқиын деп жатқанда ішімде патриот оянды. Таза қазақша оқиын дедім. Оқып көріп ем, ішімдегі адам «денсаулық важнее, орысша оқи сал» деді. Орысша оқып едім, бәрін түсіндім. Сөйтсем, орыс тілі денсаулыққа пайдалы екен». Стендапта гендер мәселесіне қатысты проблема жоқ. Нұрмаханның айтуынша, ер не әйелдің айтып жатқанынан гөрі, қалай және не айтып жатқаны маңызды. Айталық, Жансая Мұратбекованың мынадай әзілі бар. «Біз үйде сегіз ағайындымыз. Жеті ағамның бәрінің қызы бар. Жынымды келтіріп, жетеуі келіп кезек-кезек «қыздар не ұнатады?» деп сұрай береді. «Қыздар жеті ағасы болғанды ұнатпайды, болды» дегім келеді». Кей әзілдердің аударылғанын не бізге лайықталғанын да байқап қаламыз. «Идея ұрлау көп жағдайда болады. Сценаристер «әлемде 33 қана сюжет бар, қалғаны – солардың интерпретациясы», – дейді. Жалпы, плагиатқа кінәлау – қиындау. Көшірсе де, аударса да интеллектуал әзіл алса ғой дейсің. Осы жағынан ғана қарын ашады», – дейді Алмас Тоқабаев. Жүре-бара түзелетін көш болар деген оймен бұл саладағылардың көп кемшілігіне көз жұмса да болады. Әлі-ақ ысылып, іріктеледі деп сенеміз.Жадыра АҚҚАЙЫР