Бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі – сыбайлас жемқорлықпен күресу. Бұл күресте халық маңызды рөл атқарады. Ол үшін әр адам құқықтық сауатын көтеріп, күрес тәсілін білуі тиіс. Сонда ғана өмір сапасын арттыра аламыз. Бұл орайда, халықтың қаржылық сауатын арттыру үшін бірнеше қалада шеберхана өткізген Zertteu Research Institute қоғамдық қорының директоры Қуаныш Оңалбаевты сөзге тарттық.
– Zertteu Research Institute Қазақстанда жылына 2,5 мың жемқорлық қылмысы жасалып, одан 40 млрд теңге зиян келетінін мәлімдеді. Бұл дерекке қарап, елімізде жемқорлық деңгейі қай деңгейде деуге болады?
– Бұл мәліметті мемлекеттік ақпарат құралдарына берген сұхбатында Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Алик Шпекбаев мырза келтірген. Бұл цифр елімізде жемқорлық өте жоғары деңгейде екенін көрсетеді. Өкінішке қарай, қоғамда жемқорлықпен күресу тек арнайы органдардың міндеті, біз ештеңе істей алмаймыз деген көзқарас орнығып қалған. Жемқорлық барлығымыздың өмірімізге қатысты проблема болғандықтан, онымен қоғам болып күресу ғана жақсы нәтиже береді. Бастысы, адамдар сыбайлас жемқорлықпен күресудің құралдары мен заңдарын білуі керек, сонымен бірге сол азаматтардың бойында заңды құрметтеу мәдениеті жоғары болғаны жөн. Осы бағытта қоғам белсенділеріне қажетті құралдар мен заңдарды үйрету, заң құрметтеу мәдениетін арттыру мақсатында Қазақстанның жеті қаласында Жемқорлыққа қарсы шеберхана өтті. Ақпарат және қоғамдық даму министрілігінің қолдауымен, Азаматтық бастамалар орталығының гранты аясында 14 қазан күні Алматы қаласында басталған шеберхана жұмысы 16 қазан – Қызылордада, 18 қазан – Шымкентте, 21 қазан – Ақтауда, 23 қазан – Атырауда, 28 қазан Петропавлда өтіп, 30 қазан күні Нұр-Сұлтан қаласында қорытындыланды. Бұл шеберханаға қоғам белсенділері, Арнайы мониторинг тобы, қоғамдық кеңес мүшелері, «Адалдық алаңы» жобалау офисінің мүшелері, мәслихат депутаттары, үкіметтік емес ұйым өкілдері мен студенттерден тұратын 187 адам қатысты.
Шеберхана қатысушылары жемқорлықпен күрес туралы заңнамаға шолу жасады. Шеберхана жұмысы атына сай толықтай тәжірибе жұмыстарына негізделді. Қатысушылар жемқорлықпен күресуде пайдалы құралдармен іс жүзінде жұмыс істеп, қолдануды үйренді.
– Мысалы, жемқорлықпен күресудің қандай құралдары бар?
– Бүгінгі таңда елімізде сыбайлас жемқорлық қылмысы ең көп жасалатын сала – мемлекеттік сатып алу. Сондықтан бұл бағытта сапалы, тұрақты жұмыс жүргізу өте маңызды. Қатысушылар тренерлердің көмегімен goszakup.gov.kz мемлекеттік сатып алу порталымен жұмыс істеп, ондағы жемқорлық тәуекелдерін анықтау, сатып алу шараларына талдау жасауды меңгеріп, олардың негізділігі мен қажеттігі бойынша пікір алмасты. Одан бөлек Ашық үкімет порталының Ашық диалог, Ашық НҚА компоненттері мен publicbudget.kz ашық бюджеттер интерактив картасының сыбайлас жемқорлықпен азаматтық деңгейде күресу мен алдын алуда тиімділігі мен қолдану мүмкіндіктерін меңгерді. Publicbudget.kz ашық бюджеттер интерактив картасы – еліміздегі мемлекеттік мекемелердің бюджеттері жарияланатын үлкен ресурс. Биылдан бастап Қазақстанның барлық аймағындағы мемлекеттік мекемелер осы ресурста өз бюджеттерін жариялауы тиіс. Бұл жерде азаматтар тек бюджет ақпаратымен танысып қоймай, өздері байқаған жемқорлық тәуекелдері туралы арыз, өтініштер де қалдыра алады. Ол арыздар тиісті органдардың қарауына түсіп, сол бойынша шаралар қабылданады. Шеберхана қатысушылары осы мүмкіндіктермен танысып, ресми мекемелерге арыз, өтініш қалдыруды меңгерді. Ашық үкімет порталының Ашық диалог компоненті көмегімен сыбайлас жемқорлықпен күресетін және басқа мемлекеттік органдардың интернет конференциясына онлайн қатысып, сұрақ қою, сұраныс жолдауға болады. Сонымен бірге әр азамат осы бағытта арнайы органдармен интернет-конференция өткізу туралы бастама көтеріп, сол бойынша сұраныс жолдай алады. Шеберхана барысында бұл мүмкіндіктер де іс жүзінде қолданылды. Сонымен бірге Арнайы мониторинг тобы, Адалдық алаңы жобалау офисінің мүшелері өз тәжірибелерімен бөлісіп, басқа қатысушыларға пайдалы ақпараттар да айтты.
Әр тиынның қалай, қайда жаратылып жатқанын азаматтар біліп отыруы тиіс. Оны мемлекеттік органдар қамтамасыз етуі тиіс болса, азаматтар сол ашықтыққа сұранысты қалыптастыруы керек.
– Transparency International халықаралық ұйымының 2018 жылға арналған Жемқорлық индексінде Қазақстан 200-ге тарта елдің ішінде 124-орында Джибут, Габон, Непал мемлекеттерімен қатар тұр. Мемлекет жемқорлықпен күресу механизмдерін жетілдіріп-ақ жатыр, алайда нәтиже көңіл көншітпейді. Жемқорлық дерегімен ұсталып жатқандар көп. Мұның себебі не?
– Оның себебі өте көп. Солардың бірі – қоғамдағы жемқорлыққа деген көзқарас. Бұл өте маңызды. Өкінішке қарай, қоғамда жемқорлыққа қарсы күресте азаматтар ештеңе істей алмайды, міндетті емес, «кім сол үшін айлық алады, сол күрессін» деген пікір қалыптасып қалған. Екіншіден, қоғамда бұл індет жаппай таралғандықтан, көп жағдайда тіпті бұл қалыпты нәрсе сияқты қабылданады. Одан бөлек, бұл бағытта ақпараттандыру ісінің ақсап тұрғанын айтуымыз керек. Көп азамат үшін жемқорлық деген оған қатысы жоқ, басқа бір әлемде немесе ортада болып жатқан нәрсе сияқты. Оның салдары өзінің өміріне тікелей қатысты екенін, ол дегенің сапасыз медицина, сапасыз мектеп, білім, сапасыз жол мен бизнес, жалпы сапасыз өмір деңгейі екенін әлі сезіне бермейтін сияқтымыз. Осыны дұрыс жеткізу, түсіндіру жақтары жеткіліксіз. Сондай-ақ жемқорлықпен күресте қарапайым азаматтардың ықпалы, тиімділігі, олар қолдана алатын құралдар туралы айтылмайды. Осы шеберхана барысында байқағанымыз, қатысушылар біз ұсынған құралдардың сондай мүмкіндіктері бар екенін білмегенін айтады. Барлығы Ашық үкімет порталы, мемлекеттік сатып алу порталы, ашық бюджеттер картасы бар екенін естіген, бірақ оның жемқорлықпен күрестегі мүмкіндіктерін естімеген, қолданып көрмеген. Олармен жұмыс істеу үшін арнайы маман болуың керек деген пікір қалыптасқан. Біз ол құралдармен жұмыс істеудің қаншалықты оңай және тиімді екенін көрсеттік. Шеберхана деп аталғандықтан, барлығы тәжірибе түрінде өтті. Естіген, көрген құралдарын іс жүзінде қолданып, жұмыс істеп көрді. Тағы бір үлкен себебі – заңдардың дұрыс жұмыс істемейтіні. Сот жүйесінің де кемшіліктері жеткілікті. Бір жерде ірі жемқорлық ісі ашылыпты десе, көп өтпей ол адамдардың жазадан оңай құтылып кетіп жатқанын да естиміз.
– Бүгінгі таңда біреу жемқорлық дерегімен ұсталыпты десе, оның қандай жаза алатынынан бұрын, қашан босап шығатыны, соңында тұрған ықпалды тұлғалар туралы көбірек талқыланады. Бұл да құқықтық сауаттың жоқтығынан ба?
– Бұл – қоғамда заңға, заң органдарына, онымен күреске деген сенімнің көрсеткіші. Азаматтардың сенімін қалыптастыру үшін мемлекеттік органдар заңдардың толық жұмыс істеуін қамтамасыз етуі керек. Тағы да бір ең үлкен себептердің бірі – ашықтықтың жоқтығы. Жемқорлық – мемлекет бюджетімен тікелей байланысты нәрсе. Тұрмыс деңгейінде жемқорлықтың үлесі соншалықты үлкен емес. Демек, жемқорлықты азайту, жеңу үшін мемлекеттің қаржы, бюджет саясатының ашық, есепті болуы маңызды. Әр тиынның қалай, қайда жаратылып жатқанын азаматтар біліп отыруы тиіс. Оны мемлекеттік органдар қамтамасыз етуі тиіс болса, азаматтар сол ашықтыққа сұранысты қалыптастыруы керек. Оның бірден-бір жолы – сол органдарға сұраныстар жолдау. Біз шеберхана кезінде бұл тәсілдерді де кеңінен түсіндіріп, іс жүзінде жасап көрсеттік. Әрине, бір шеберханамен аз ғана адамды қамтып бұл проблеманы шешіп тастау мүмкін емес. Сондықтан мұндай шеберханалар, халықтың қаржылық, құқықтық сауатын көтеру, түсіндіру, үйрету жұмыстары тұрақты, кең көлемде болуы керек. Сол кезде ғана елдегі жемқорлық деңгейін төмендетуге, ал халықтың құқықтық, қаржылық сауатын көтеруге болады.
Сұхбаттасқан
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ