2017 жылдың сәуірінде Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы жарық көрді. Ондағы басым бағыттар, алға қойған мақсаттар мен жоспарлар жемісті жүзеге асып жатыр. Ауызды құр шөппен сүртетін емес, қайта толтырып айтатын жайт аз емес. Үш жарым жылда не өзгерді? Болашаққа бағдар жасай алдық па?
Рухани жаңғыру процесі – сөз емес, іс жүзінде орындалуы қажет үдеріс. Егемендік алған тұстан бастап осы бағытта кешенді шаралар аз атқарылған жоқ. Оның бірден-бір дәлелі ретінде «Мәдени мұра», «Халық – тарих толқынында» бағдарламаларын атай аламыз. Ел аумағындағы тарихи-мәдени ескерткіштер мен нысандар жаңғырды. Әлемнің белді архивтерінен төл тарихымызға қатысты құжаттар жүйелі түрде жиналды, ғалымдар көсіліп зерттеді. Халық санасының рухани жаңғыруы қаншалықты маңызды екеніне қатысты Тұңғыш Президент – Нұрсұлтан Назарбаев былай деген еді: «ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі – олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында. Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай. Бірақ ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық. Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды».Латынға көшу – келешек үшін
Ұлттық кодтың сақталуы үшін ескіні аңсап, дамымай қалуы шарт емес. Бір оқпен атылған екі қояндай әрі заманға сай, әрі дәстүрмен біте қайнасқан шаралар атқару қажет. «Рухани жаңғырудың» мақсаты да осы. Бағдарламадағы басты бағыттарға келсек, алғашқысы – латын әліпбиіне көшу. Қарашаның басында Президентке осы мәселеге қатысты қандай қадамдар жасалғаны туралы есеп берілген еді. Атап айтқанда, Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова, Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов, лингвист-ғалымдар мен сарапшылардың қазақ тілі әліпбиін латын графикасына көшіру жұмыстарының нәтижесі бойынша баяндама жасаған. «Жетілдірілген әліпби халқымыздың жазу дәстүрінде орныққан «бір дыбыс – бір әріп» принципіне толық сәйкес келеді, диграфтар, яғни бір дыбысты екі немесе одан көп таңбамен белгілеу принципі қолданылмайды. Бұл әліпби жобасында қазақ тілінің 28 дыбысы толық қамтылған», – деді Райымқұлова. Қасым-Жомарт Кемелұлы болса, басты мәселе кириллицадан латын әліпбиіне ауысу емес, қазақ тілінің ауқымды реформасында екенін ескертті. Әрі қаржы мәселесі де маңызды. Сондықтан бұл үрдіс жоспарлы түрдле, біртіндеп атқарылады. Мұны құдды келешек ұрпаққа жасалған инвестицияға теңестірсек те болады.Жүз жаңа оқулық – жемісті жоба
Келесі маңызды бағыт – «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық». Латын әліпбиінің ұрпаққа пайдасы болашақта білінетініндей, қазақша оқулықтардың пайдасын бүгіннен-ақ көре аламыз. Себебі дәл мұндай бастама бұрын-соңды болмаған. Олай дейтін себебіміз, бұрын оқулықтар түпнұсқадан аударылмайтын. Ал аталған жоба аясында осы олқылықтың орны толып қана қоймай, еліміздегі аударма саласы жаңа деңгейге көтерілді. Мұндағы шығармашылық топтың еңбегін ерекше атап өткен жөн. Бүгінге дейін 77 оқулық аударылып, басылып, еліміздегі 132 университетке таратылған. Олар оқу бағдарламасына енгізілген. Электронды нұсқаларын «Қазақстанның ашық университеті» және «Қазақстанның ашық кітапханасы» платформаларынан алуға болады. Жыл соңына дейін тағы 23 кітап аударылып, осылайша жоспарланған 100 оқулық толық жарық көреді. Статистика, демография, зерттеу әдістері, маркетинг, макро және микроэкономика, ұйымдық мінез-құлық, интернет психологиясы секілді маңызды салаларға қатысты жаңа білім беру құралдары пайда болғаны көңілге қуаныш сыйлайды. Бұдан бөлек, биыл Мемлекет басшысының тапсырмасымен Абай Құнанбайұлының шығармалар жинағы әлемнің 10 тіліне аударылғанын да атап өту керек. Бұрын-соңды Абай шығармалары мүлдем аударылмаған елдердің тіліне тәржімаланып, көркем аударма тұрғысынан ерекше мән берілді. Осыған қарап, «Рухани жаңғырудың» жағымды әсері мол екенін байқасақ болады. Себебі сапамен қатар, тұтас мектептер қалыптастыруға ықпал етті. Кәсіби аударма, мықты аударма, шебер беттеудің қандай маңызды екенін ұғындыра алды. Үш жарым жыл ішінде жарық көрген оқулықтардың нағыз қазына болары сөзсіз.
Елге танылған есімдер
Осы 3 жыл елімізде жаңа есімдер шығарумен де есте қалды. Тәуелсіздік жылдары Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосқан адамдардың аты күллі Қазақстанға танылды. Жоба қолға алынған тұстан бері 5 000-ға тарта адам қатысқан. Жеңімпаз болмаған күннің өзінде, тұлға деуге лайық түрлі сала өкілдері іріктелді. Бұрын аты белгісіз қанша адам қызметін, шығармашылығын таныстырып, өзі жайлы айтуға мүмкіндік алды. Айтары бар, мақтауға, мақтануға тұрарлық есімдер белгілі болды. Спорт, ғылым, медицина, мәдениет, бизнес, қоғамдық салалардың өкілдері шықты. Алғашқы жылы үміткер өзін-өзі ұсына алса, одан кейінгі жылы шарт өзгерді. 2018 жылғы байқау жалпыхалықтық танымалдылыққа ие болған азаматтарды насихаттауға емес, жаңа есімдерді, соның ішінде ел көлемінде немесе нақты бір өңір бойынша халыққа қалтқысыз қызмет етіп жүргендерді танытуға бағытталды. 2019 жылы да аталған жоба жалғасын тапты. Осылайша, жұртқа үлгі бола алатын тұлғалар белгілі болды. Мәселен, бас қаладағы «Атырау» көпірінің авторын бұл жоба болмаса, көпшілік тіпті білмес пе еді. Концептуалист, урбанист Асхат Садуов — жоба жеңімпазы. Немесе күні кеше «Грэмми» үміткері қатарына енген Иманбек Зейкенов былтыр 100 есімнің қатарына кірген. Әбден лайық емес пе?Туған жерін түлеткендер
«Туған жер» жобасының ерекшелігі сол – менталитетпен біте қайнасады. Әдетте өзге елде сұлтан болғаннан, өз елінде ұлтан болғанды артық көретін ұлттың ұрпағы туып-өскен жерін түлетуді, оның жағдайы жасалғанын қалап тұрады. Осы ретте, қолға алынған бұл жоба мемлекеттің дамуына тамшыдай болсын үлес қосып қана қоймай, Атымтай жомарттардың беделін арттырып, елге үлгі ету жолында да мақсатын орындай алды. «Туған жер» бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттырып отырғанын да атап өткен жөн. «Аналитик» сараптау орталығының сарапшы маманы Айдос Еребеков республика бойынша «Туған жер» бағдарламасына атсалысуда Алматы қаласы мен Алматы облысының кәсіпкерлері ерекше белсенділік танытып отырғанын айтып отыр. «Алматы облысының кәсіпкерлері ауыл шаруашылығына қатысты тындырымды істер атқарған. Бұл ретте, кәсіпкерлер тарапынан өздері туып-өскен ауылдарына құс зауытын салу, киім тігетін цех ашу, субұрқақтар орнату, тері-жүн өңдейтін шағын цехтар ашып беру тәрізді жұмыстар атқарылған», – дейді сарапшы. Жалпы, мамандардың айтуынша, егер осы бағдарлама қуатты түрде жұмыс істеп тұрса, ауылдық өңірлерге деген кәсіпкерлердің ықыласы арта түсетіні анық. Мысалы, жуырда осы бағдарламаның аясында кәсіпкер Азамат Абылайұлы өзінің туған жеріне мешіт салдырып, 400 орындық спорт кешенінің құрылысын бастаған. Бір айта кетерлігі, мұндай мысалдар ел арасында жетіп артылады. Әр ауылдан, әр ауданнан осындай жанашыр азаматтар бірігіп, гүлдендіруді мақсат тұтса, көш ілгері дамуға кедергі де жоғалады.Киелі жерлер картасы
«Рухани жаңғыру» шеңберінде жүзеге асырылған келесі жоба – «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы». Осыған дейін атап өткеніміздей, ұлттық құндылықтарды ұлықтайтын жобалар тәуелсіздік алғалы бері бірнеше рет жарық көріп, іске асырылды. Бірақ «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» сынды көркем, рухани, қастерлі жерлеріміздің біртұтас желісі бұрын-соңды болмаған еді. Осы жобаның арқасында әр өңірдегі қасиетті жерлер, нысандар тізімі жасалды. Сондай-ақ мұның екінші ұшы – туризмді түлетуге оң ықпал етеді. Өйткені бірі естісе, бірі естімеген жерлер жайлы ақпарат молайған сайын қызығушылық та арта түседі. Осы бағдарламаның арқасында тарихшы, археологтердің жұмысы да қызады. Бір мысал келтіре кетсек, биыл көне Жанкент қалашығының орнында ежелгі үйдің бірі қалпына келтірілді. Жанкент қалашығы – Қазақстанның ортағасырлық тарихын, соның ішінде түркі-оғыз тайпаларының тарихын зеттеуде тірек ескерткіш. Биылғы қазба маусымында археологиялық зерттеулермен қатар, архитектуралық құрылыстарды тұмшалау, қайта қалпына келтіру жұмыстары да қолға алынған. Жалпы, бұл қазбаның аумағы көлемі 400 шаршы метрге жуық болатын темір жабындымен жабылған. Бөлмелердің төбесі пашынмен жабылып, бөлме ортасына терезесі орнатылып, ішіне ер және әйел адамның, баланың мүсіндері дайындалып қойылған. Жанкентті зерттеуші ғалымдардың пікірінше, келешекте осы бағыттағы жұмыстар Жанкент қалашығының аумағында археологиялық паркті қалыптасыруға мүмкіндік береді. Бұдан бөлек, табиғи көрікті жерлерді қорғау да – назарда. Еліміздің 100 киелі жерінің қатарындағы Бектау ата шатқалындағы үңгірлер ретке келтіріле бастады. Атап айтқанда, үңгір қабырғасына осында келгендердің бояумен өз атын, тегін немесе ойын жазып кететіндер көп. Сол жазуларды өшіріп, аймақты қоқыстан тазалау үшін еріктілер жиналды. Міне, кез келген мәселені ірі не ұсақ деп бөлмей, табиғатты аялап, сақтау қажет. «Рухани жаңғырудың» қаншалықты жан-жақты жасалған жоба екенін осыдан көрсек болады. Мәдениет арқылы әлемге танылу – ұлтты мойындатудың төте жолы. Осы мақсатта «Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет» жобасы қолға алынды. Қазіргі қазақстандықтар қолымен жасалып жатқан жаңа мәдениеттің тынысы терең ашылсын десек, бұл салаға қолдау әбден қажет. Бір ғана Димаш Құдайбергеннің әлемді аузына қаратып, қазақ әнін бірге шырқатуға шамасы қалай жетті? Нағыз заманауи қазақстандық мәдениеттің жарқын үлгісі осы емес пе? Мәдени өнімдер дегенде тек кітап емес, түрлі мультимедиалық тәсілдер шығаруға басымдық берілді. Оның жемісін өзіміз байқап келеміз. Бұл бірегей бағдарлама әлі де өміршең бола береді. Себебі бұл үздіксіз жүруі тиіс үрдіс десек, қате болмас. Былтыр – Ержан Максим, биыл Қарақат Башанова есімді жас өнерпаздарымыз әлемдік сахнаға шығып, тұғырлы орындардан көрінді. Бұл да болса, рухани жаңғырып келе жатқанымыздың белгісі. Мақсат біртіндеп орындалып жатыр. Жобалар сәтімен жүзеге асуда. Қалағанымыз да осы емес пе? Ендігі меже – осы биіктен құламай, алға жылжу.Айша ЕРСҰЛТАН