Маңдай терімен тапқан жалақысына жету үшін соттасушылар көбеймесе, азаяр емес. Келісімшартсыз жұмыс істеудің арты дауға бастайды. Жақында Алматыда еңбекақысын ала алмай жүрген жұмысшылар биліктен көмек сұрады. Құрылысшылардың айтуынша, мекеме әр жұмысшыға шамамен миллион теңгеден қарыз.
Көпір салумен айналысатын «Мо-25 мостоотряд» компаниясының (Рязанов атындағы №25 көпір құрылысы отряды) бір топ жұмысшысы қазан айында компанияның Алматыдағы кеңсесіне барып, қаңтар айынан бері жалақы алмағандарын айтып шағымданған болатын. Олар жұмыс беруші мекеме әр жұмысшыға шамамен миллион теңге қарыз екенін айтқан еді. Мекемедегі кейбір қызметкерлер 2018 жылдың қараша айынан бері жалақы алмаған. Компанияға жалақы бойынша шағымданған жұмысшылар тізімінде 32 жұмысшының аты-жөні көрсетілген. Ондағы дерекке сәйкес, компания оларға 18 миллионнан астам теңге қарыз.
Негізінде айлықты уақытында немесе мүлде бермеу сыбайлас жемқорлықтан бөлек, ортада мердігер болып бірнеше компанияның жүруінен орын алатыны рас. 2019 жылдың ақпан айында Ақтөбе облысы Шалқар ауданының Бершүгір ауылындағы қиыршық тас шығаратын зауыт жұмысшылары жалақысын әлі ала алмай жүрміз деп наразылық танытып, облыс әкімдігінен көмек сұраған болатын. Инвестордың жұмысшыларға берешегі 44 миллион теңге екен. Сол кезде облыс әкімінің орынбасары Қайрат Бекенов инвестор өз міндетін толық орындамаса келісімшартты үзетінін мәлімдеген. Арада алты ай өткенде де «Жаңатас-Ақтөбе» ЖШС-ның жұмысшылар алдындағы қарызы өтелмеген. Жоспардан тыс жеті тексеру жұмысы жүргізіліп, анықталған заңбұзушылықтарды жою үшін нұсқау берілген. Оларға қатысты әкімшілік іс қозғалып, 2,4 млн теңге айыппұл салынған. Жүргізілген жұмыстың нәтижесінде 64 қызметкерге 6,4 млн теңге төленгенімен, бүгінгі күні кәсіпорынның 100 қызметкер алдындағы жалақы қарызы 44 млн теңгені құрайды. Ақпан айында Алматыда психоневрологиялық интернаттың кірпішін қалап, сыртын әктеп, сырлаған құрылысшылар жарты жылдан бері маңдай тер ақыларын ала алмай сабылып жүргенін айтып, біраз мекеменің есігін қағып, табанын тоздырған болатын. Мердігер компания 400-ге жуық жұмысшыға 40 миллион теңге берешек болып қалған. Сол кезде «құрғақ уәдеге тойдық» деген құрылысшылар ақыл-есі кеміс балаларға арналған интернаттың құрылысын тоқтатып та тастаған еді.
Әрине, өз қаражатына қол жеткізе алмай жүрген жұмысшылардың көбі істеген жұмысын нақтылайтын қағаз жүзіндегі келісім болмағаннан зардап шегеді. Көбіне бұл жағдайға құрылыс саласында, ауылдық жерде мал бағушылар ауызша келісіммен жұмыс істеп ұрынатыны анық. Бұларды құл десе де болады. Ал біреудің табанақысын жейтіндерді құл иеленуші демегенде, кім дейміз?
Мысалы, халықаралық Walk Free Foundation қорының мәліметінше, әлемде 40 миллионнан аса адам құлдық қамытын киіп жүр. Құлдар саны жөнінен Солтүстік Корея – бірінші орында. Ал алғашқы ондық құрамына Эритрея, Бурунди, Ауғанстан, Пәкістан, Иран мен Камбоджа кіреді. Біздің елде де құлдыққа ұшырағандар жетерлік. Соңғы он жылда Қазақстанда 1,5 мың адам құлдыққа түскен. Мысалы, 11 ай бұрын із-түзсіз кетіп табылған Ақтөбе қаласының тұрғыны Жангелді Міржақып Темір ауданы Кеңқияқ ауылында құлдықта болған. Орталық базарда жүрген оған бөгде адам келіп ұсыныс білдірген. Сөйтіп, ол айына 30 мың теңгеге мал бағуға келіскен. Осы келісіммен Жангелді Міржақып ауылға барып, ірі қара мал мен қой баққан. Бірақ шаруашылық иесі оған жалақы төлемей қойған. Кейде ұрып, жазалап келген. Жангелді Міржақыпқа бірнеше ай бұрын іздеу жарияланып, ішкі істер органдарының жоғалғандар тізіміне қойылған. Қойды қозысына қоса алмаған кезде шаруашылық иесі оны кезекті рет соққыға жыққан, сол жерде сауыншы болып жұмыс істейтін ауыл тұрғыны полицияға хабар береді.
Құқық қорғау орындары тексеру барысында еркінен тыс жұмысқа жегілгендер де табылып жатады. Олардың көбі жаңа сөз болған Жангелді сияқты іздеу жарияланып, жоғалып кеткендер тізіміне енгендер. Осындай тексеріс кезінде 59 жастағы қарағандылық азаматты Ақтоғай ауданында қыстақтың бірінде мал бағып жүрген жерінен тапқан. Құлдықта үш жылын өткізген Михаил қашып кетуге мүмкіндік болғанын, бірақ қыстақ облыс орталығынан 400 шақырым жерде орналасқандықтан, жолда ұсталып, тепкінің астында қалудан қорыққанын айтады. Ол да ауызша келісіп, артынан осы ісінен опық жеген адам.
Ал елімізде зейнетақы аударымдарының жаңа ережелері қабылданып, келесі жылдың 1 қаңтарынан бастап әр жұмыс беруші өз қызметкерінің есепшотына 10 пайыздық міндетті зейнетақы жарнасынан бөлек, өз қаражаты есебінен 5 пайыз зейнетақы жарнасын аударуға міндеттелетін болды. Міне, осы кезенде нақты жұмысшылардың санын жасыру амалдары жүзеге асып кетер ме деген де күдік басым. Сондықтан әр адам қандай жұмыс істесе де, келісімшартқа отырып жұмысқа кіріскені абзал. Келісімшарт болмаса, еңбектің арты дауға ұласатыны сөзсіз!
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ