«Күн санап елден кететіндер көбейді. Біз қайда бара жатырмыз?». Бұл – режиссер, Қазақстанның халық артисі Талғат Теменовтің жанайқайы. Көшіп жатқандардың дені – білімді, білікті азаматтар. Өз саласының білгірлері.
Жүздеген адамның елді тастап кетуі – қауіпті құбылыс. Бұл елдің генофондына әсер етуі мүмкін. Зиялы қауым өкілдерін алаңдатып отырған да – осы жайт. Режиссер Талғат Теменов кезінде Иманғали Тасмағамбетов айтқан мына бір әңгімені еске алды. «Атырау облысы Құрманғазы ауданында ел билеген Мақаш деген кісі болыпты. Ол өз заманында II Николай патшаның үйлену тойы рәсіміне қатысқан. Сол кісі болыс болып жүрген кезінде ауылдың алты жігіті жылқы ұрлап, қолға түседі. Ұрыларды Сібірге айдау керек деген шешім шығарады. Мақаш бұл мәселеге араласқысы келмей, шешімді соттың өзіне қалдырса керек. Сонда ауылдағы ақсақалдардың бірі: «Мақаш, біз алты жігіттен емес, алпыс адамнан айырылып қалатынымызды білесің бе? Олар болашақта алпыс баланың әкесі болатын ер-азаматтар емес пе?» деген екен. Сонда Мақаш әлгі ақсақалдың сөзіне құлақ түріп, алты жігіттің елде қалуына ықпал еткен екен. Елестетіп көріңізші, елден жыл сайын қаншама адам шетке кетіп жатыр. Мыңдаған адам кетсе, миллиондаған адамнан айырылып жатырмыз деген сөз» дейді режиссер. Өзге елге қоныс аударып жатқандардың ішінде өнер адамдары да жоқ емес. Қаншама режиссерлер, мәдениет қайраткерлері, өнер адамдары өзге елде еңбек етіп жатыр. Мұхит асып кеткендер қаншама?!
Арқада қыс жылы болса, арқар ауып несі бар?
«Жаз айларының бірінде жұмыс барысымен «Қазақфильмге» соқтым. Киностудия менің туған үйім секілді. Осында ержеттім десем де болады. Бүкіл марапаттарыма, атақ-дәрежелеріме осы үйде жүріп қол жеткіздім. Ең өкініштісі, киностудиядан өзіме таныс бейнелерді кездестіре алмадым. Мені елеп-ескерген де ешкім жоқ. Әркім өзімен-өзі. «Байғұс, менің киностудиям» дедім іштей. Күні кеше осы жерде жұмыс істеген жандардың бірі жоқ. Зет Бошаев, Тоққұл Бейбітов Ресейге қоныс аударған. Сергей Шафир Израильде жүр. Георгий, Ольга Гид, Алексей Беркович Германияға кетіпті. Нина Чанкова, Саида Ахмедова Францияда, Марат Тоқтабакиев, Кәрім Молдахметов Бельгияға кеткен. Әйкен Қуатбаева, Диляра Тасболатова, Гуля Мұқатаева, Александр Баранов, Болат Ысқақов, Людмила Трахтенбург Мәскеуде жүр. Осылай тізім жалғаса береді. Олардың барлығы да кәсіби мамандар еді. Жүздеген емес, мыңдаған адамдар көшіп жатыр. Бұл мәселенің байыбына барған біреу бар ма?» дейді режиссер күйініп.
Өнер адамдары өзге елге тектен-текке қоныс аудармайды. Жоғары жалақы іздеп кетеді. Тұрмысын түзегесі келеді. Киностудияда 40-50 режиссер бар десек, оның бәріне кино түсіру мүмкін емес. Жылына кем дегенде, он фильм түсірілетін болса, қалғаны не істейді? Бос отырса, отбасын, бала-шағасын кім асырамақ?
Режиссер Болат Қалымбетов 12 жыл бойы фильм түсірмей, жұмыссыз үйде отырғанын айтып еді. «Режиссер фильм түсірмесе, жұмыссыз қалады. Бұрынғыдай штатқа тіркеп, құр айлық алу деген болмайды. Фильм түсірсең ғана айлық аласың. Түсірмесең, бос жүресің. Шыны керек, 12 жыл үйде отырғанда, жолдасым асырады. Егер ол жұмыс істемесе, мен не істер едім? Небір талантты режиссерлер жұмыссыздықтан қаңғып кетті. Ішімдікке салынып кеткендері де бар. Тұрмыстың ауыртпалығын көтере алмай, өмірден түңіліп кеткендер де болды» дейді Болат аға. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары киностудия аумалы-төкпелі заманды бастан кешірді. Ол кезеңнің қиындығы бір бөлек. Қазір ше? Нарықтың өз заңы бар. Десек те, айдың-күннің аманында таланттардан айырылып, қол қусырып отыра береміз бе?
Бәсеке болмай, өнер дамымайды
Жастардың шетелге құмартуының бір себебі – бәсеке. Жыл сайын Голливуд пен Болливуд сияқты «Қазақфильм» мыңдап фильм түсіріп жатқан жоқ. Там-тұмдап шығарған фильмдерінің өзі сұранысқа ие болуы қиын. Әсіресе, қазақтілді аудиторияға түсірілген кинолардың «жұлдызы» жанып тұр деп айта алмаймыз. Прокат туралы әңгіме тіптен басқа. Сонда оларды елде не қызықтыруы мүмкін? Режиссер Ардақ Әмірқұловтың: «жалпыға ортақ проблема бар, ол – ақша. Бір жаманы, елде жүрсең сыйың болмайды да, елден кетіп, сыртта жүріп, жақсы фильм түсірсең, жақсы ақша ұсынып, елге шақырады. Одан бөлек, сыртқа кетіп жатқан адамдар ақша үшін ғана емес, өз бойындағы дарынын, өз мүмкіндігін көрсету үшін кетуге мәжбүр болатын секілді» дегені бар еді. Бұл – бір жағы. Екінші бір тұсы – бәсекелестік орта жоқ. Бәсеке болмаған жерде қарқын жоқ. Қарқынсыз, шығармашылықпен айналысу мүмкін бе?
Шетелге барып, тәжірибе жинау бір бөлек те, түпкілікті қоныс аудару – бір бөлек. Жайлы қоныс іздегеннің бәрін жайлы жұмыс күтіп тұр ма? Осыдан бірнеше жыл бұрын қазақтың жап-жас балет бишісі Дастан Шыныбаевтың шетелге сап-сау кетіп, елге сүйегі оралғаны да есімізде. Қыршын кеткен жас жігітті іздеген де ешкім жоқ. Талантты жігіт шетелге неге кетті деп сұрау салған біреу болды ма сол кезде? «Қайда? Қандай халде жүр?» деп, аш-тоқтығын ойлаған да ешкім жоқ. Тірісінде іздемеген соң, өлісінде жоқтадық та қойдық. Солай, естен шықты, ұмытылды. «Көзден кетсе, көңілден де кетеді» екен. Талантты бала өмірге дарынды болып келді де, кете барды. «Балам дейтін ел болмаса, жұртым дейтін бала қайдан болсын?!». Ахаңша күрсінесің, амалсыз...
«Бұл – уақытша құбылыс. Мемлекеттік бағдарламалар мен стратегиялық жоспарлар дұрыс түзілсе, бұл мәселенің де оңтайлы шешімі болады. Жастар да өз еркімен шетелге кетпес еді» деген пікірді алға тартады сарапшылар. Белгілі режиссер Сламбек Тәуекел: «Жаппай бұқараның арасында шетке кетіп жатқандар бар шығар. Бірен-саран болмаса, өнер мен мәдениетте жүрген азаматтардың шет елге кетуі туралы мұндай хабарды естіген жоқпын. Сондықтан бұл мәселеде дабыл қағып, мәселе көтеруге ерте секілді» дейді.
Қалай болғанда да режиссер Талғат Теменовтің жан шырылының артында ұлт тағдыры, ұрпақ қамы тұрғанын естен шығармауымыз керек. Мемлекет дарынды жастарды қамқорлыққа алып, дұрыс жағдай жасау ісімен айналыспауы да мүмкін. «Бұл нарық заңдылығы» деген уәж алдымыздан шығады. Сонда қайтпек керек? Мақаш правителдің заманындағыдай, «алты жігіт» деген алты Алаш емес пе? Өнер, шығармашылық адамдары әлдебір қауіпті ерте сезеді. Қазір ескермесек, ертең кеш болып жүрмей ме?!.
Г.ТҰРҒАНБАЙ