Бірден айтайық, Қазақстан – зайырлы мемлекет. Дегенмен халықтың басым көпшілігі ислам дінін ұстанады. Кейінгі кезде елімізде халал өнімге сұраныс артып келеді. Бұл «тиын егіп, теңге оруды» ойлаған кәсіпкерлерді бейжай қалдырмайтыны анық. Сондықтан шариғат талабына сай өнім шығаратын кәсіпорындар көбейген. Бірақ бәрі бірдей халал стандартын бұлжытпай сақтай ма?
Қазақстан аумағында халал маркировкасы бірізге түспегендіктен, тауарларға «халал» деп жазылған әртүрлі таңбалар қойылады. Қайсысы шын, қайсысы жалған – айыру қиын. Арагідік «халал» деп таныстырған шұжықтардан доңыз еті табылғанын естіп жатамыз. Кейбір сарапшылардың пікірінше, «халал» белгісі ештеңе білдірмейді. Ол – сауданы жақсартудың амалы ғана. Мысалы, шұжық шығаратын бірқатар компаниялар өнімдеріне «Мұсылмандық» деген сөзді тауар атауы ретінде жапсыра береді. Өйткені оларды жаппай бақылайтын бірыңғай орталық жоқ. Тұтынушылар құқығын қорғау агенттігінің ақпаратына сүйенсек, халал өнімдердің сапасы мен қауіпсіздігі регламентін анықтайтын заң әлі шықпаған. Пісірілген халал шұжықтың «СТ 1353-2005» деген ұлттық стандарты ғана бекітілген. Оның өзін сақтау заңда талап етілмейді, өнімді сертификаттау да міндеттелмеген. Сол себепті құзырлы органдар халал өнімдердің адам өміріне қауіпсіздігін ғана тексереді. Бізде «халал» делінген өнімдердің шариғат ережесімен өндірілуін 5 ұйым қадағалайды. Олар – «Қазақстан халал индустриясы» қауымдастығы», «Халал даму» (ҚМДБ), Halal Holding, Halal Quality және Halal Services Alliance. Бірақ арнайы заң болмағандықтан, аталған органдар беретін сертификаттардың заңдық күші жоқ. Тіпті, бұл ұйымдар бір-бірін онша мойындамайтын көрінеді. Халықаралық стандарт бойынша халал өнімде алкоголь, ГМО, шошқа компоненттері, шариғатқа қайшы әдіспен өлтірілген жануар еті, жыртқыш аң мен құс еті, улы заттар болмауы керек. Егер құрамында улы және адамға зиян қоспалары болмаса, азық-түлікті синтетикалық және химиялық қоспалармен дәмдеуге рұқсат етілген. Халал стандарты көп жағдайда бизнестің көзіне ғана айналған секілді. Қазір мұсылман да, басқа да халалды таза деп ұғады да, сатып алады. Негізінен штампына ғана қарайды. Ал ондай штамптар сатылады. Кейбір кәсіпкерлер соны сатып алады да, өнім адал болмаса да, халал деп саудалануы бек мүмкін. Ең басты себеп – нақты заңның жоқтығы. Қазақстан Мұсылмандары діни басқармасының өзі уағызбен шектелуге мәжбүр. «Біз қадағалап, жазалайтын мемлекеттік орган емеспіз. Біз «Егер сіз харам өніміңізді тұтынушыға халал деп ұсынып жатсаңыз, Алланың алдында өзіңіз жауап бересіз» деп кәсіпкерге насихат жасаймыз», – дейді мүфтият өкілдері. Ал Еуропада «халал» өнімдерден, мәселен шошқа еті табылса, «алаяқтық» бабымен кәсіпкердің үстінен қылмыстық іс қозғалатыны белгілі. Айтпақшы, бұрын халал десе, көзімізге шұжық елестейтін. Бірақ соңғы жылдары халал мейрамхана, халал монша, халал сағыз, халал су, халал балабақша, халал қонақүй, халал шаштараз, халал сақтандыру, халал банкинг, халал парфюмерия, халал фармацевтика сияқты қызмет түрлері қаптап кетті. Дінтанушылар мен имамдар көзге көрінгеннің бәрін халал деп атау дұрыс емес деп есептейді, әйтпесе халалдың қадірі қашады деп қауіптенеді. Қайбір жылы КFC мейрамханалар желісінің «ҚМДБ халал» сертификатынан айырылғаны үлкен шу тудырған еді. Себебі компания «ҚМДБ халал стандарты» талаптарын сақтамаған. Сарапшы-технологтердің сөзіне сенсек, KFC желісі Ресейден әкелінетін «Белая птица» тауық өнімдері азайғандықтан, ҚМДБ стандартына сай келмейтін құс фабрикаларының өнімдерін, механикалық жолмен сойылған және өлексе жеммен (мясокостная мука) қоректенген тауық етін пайдаланған. Елімізде KFC дәмханалары көп болғандықтан, оларды қадағалау қиынға түскен. 2018 жылдың 12 желтоқсанында KFC желісіне берілген сертификат күшін жойды. Халал өнімді әлемнің 122 мемлекетінде өмір сүретін 1,5 млрд-тан астам мұсылман тұтынады екен. 2005 жылы халал тауардың жылдық айналымы 5 млрд доллар болса, бүгінде 3 трлн доллардан асқан. Global Futures пен Foresight есебіне жүгінсек, 2050 жылға дейін мұсылман отбасыларында шамамен 9 миллиард бала дүние есігін ашады. Яғни, халал индустриясының сұранысы еселенеді деген сөз. Ал сұраныс бар жерде ұсыныс бар. Қазірдің өзінде McDonald“s, Subway, Nestle, Papa John секілді алыптар халал өнімдерін сәтті саудалап отыр. Әлем нарығында мұндай компаниялардың үлесі мол.Еркебұлан НҰРЕКЕШ