Қазақстан үшін көші-қон мәселесінің маңызы айрықша болғаны рас. Тәуелсіздік алған күннен бастап Елбасының тікелей қолға алуымен сыртта жүрген қандастарымызды атажұртқа көшіріп әкелуге ерекше көңіл бөлініп, көптеген игі істер жүзеге асты. Нұрсұлтан Назарбаев 1992 жылы «Көшіп келу туралы», 1997 жылы «Халықтың көші-қоны туралы» заңға қол қойды. Бұл заң шетелде жүрген қандастарымыздың елге оралуына жаңа серпін берді.
Алғаш рет Қазақстанның Көші-қон және демография жөніндегі агенттігі, сондай-ақ Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы сияқты мекемелер құрылды. Атамекеніне оралған қандастарымызға жыл сайын квота белгіленіп, белгілі бір аймақтарға қоныстануы үшін мемлекет пен жергілікті қазынадан қаржы бөлінді. Осы арқылы дүниежүзінде тарыдай шашылып жүрген қазақтардың атажұртқа оралуына жағдай жасады. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары болған Талғат Мамашев бір естелігінде: «Тәуелсіздік алғанымызға екі апта өтер-өтпес уақытта Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ радиосы» арқылы шетелдегі қазақтарға арнап, сөз сөйледі. Бұл сөзі 1992 жылы 2 қаңтарда «Егемен Қазақстан» газетінде жарық көрді. Сөйтіп, дүниежүзінде тарыдай шашылып жүрген қандас бауырларымызды атамекенге оралуға шақырды. Мемлекет басшысының бұл сөзі әлемнің әр түкпірінде жүрген қазақтарды дүр сілкіндіріп, ұлы көштің атажұртқа қарай бет бұруына серпін берді. Қазақ елі оларды құшақ жая қарсы алды. Үкімет қолдан келген көмегін аянып қалған жоқ. Үй-жай, жер-мал берді, қаржымен қарасты, жұмысқа орналастырды, қысқасы барымен бөлісті. Бұл ұлы көш туралы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы: «Әлемнің әр қиырында өмір сүріп жатқан бауырларымызды атажұртқа оралту бағытында көптен ойымда жүрген арманымды орындаған сәтімді менің өз өмірімдегі ең бақытты кезеңім деп есептеймін. Бұл бір жүрекжарды қуаныш, сезімге толы салтанат, азаматтық парыздың салмағын сезінудің шынайы көрінісі болды», – дейді «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Ұлы дала ұлағаттары» еңбегінде» деп жазады. Ұлы көш басталған сәттен бастап атамекенге 1 миллионға жуық қандасымыз көшіп келді. Бұл көш әлемнің әр түкпірінде жүрген қазақтың басын қосуға себепкер болды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Біз елге ел, басқа бас қосып, Қазақстан халқының саны мен сапасын арттыру арқылы ұлттық демографиялық саясаттың ең маңызды бағдарламасын жүзеге асырып келеміз. Халық санын өсірудің тарихи жолын қалыптастыру тұрғысында біз жасаған қадамның жемісі де, жеңісі де көріне бастады. Бұл –жалғаса берер жарқын жол. Осынау жылдарда елімізге 1 миллионға жуық бауырымыз оралды. Қазақ елінің шаңырағы биіктеп, керегесі кеңейе түсті. Көш әлі тоқтаған жоқ. Тоқтамайды да» деп айтқаны әлі есімізде. Көші-қон заңы аясында еліміздегі көші-қон саласы бір жүйеге келтірілді. «Халықтың көші-қоны туралы» заңы қабылданып, Көші-қон және демография жөніндегі агенттік құрылып, облыстарда көші-қон басқармалары құрылды. Квоталардың саны артып, алыс және жақын шетелдерден қандастарымыздың елге оралуына мүмкіндік берді. Бұл заң әрі олардың азаматтық алуына, баспана мен білім алуына жағдай жасады. Жазушы Сұлтанәлі Балғабаев: «Көші-қонның жүруіне Қазақстанның тәуелсіздік алуы ерекше әсер еткені рас. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстанның сыртқы елдермен байланысы күшті болмаған еді. Тіпті, сыртта жүрген қандастарымызбен байланысымыз болған жоқ. Олардың атамекенін аңсап, атажұртына жете алмай, аңсары ауып жүрген кездері еді. Қазақстан тәуелсіздігін алып, өз алдына дербес мемлекет атанған соң, шетелдегі қазақтардың да «атажұртқа оралсақ, туған жерде өмір сүрсек, осында өсіп-өнсек» деген арманы орындалды. Бұл – бір. Екіншіден, Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көші-қон саясатының қалыптасуына тікелей бастамашы болды. Елбасының атамекенге оралуға шақырған сөзі шеттегі қандастарымызға да үлкен серпін берді. Үшіншіден, сыртта жүрген қандаста-рын жинап, атамекеніне оралуға мүмкін-дік жасаған елдің бірі әрі бірегейі – Қазақ-стан», – дейді. Көші-қон жұмыстарымен дүниежүзінің біраз мемлекеттері де айналысады. Олардың арасында бұл жөнінен бізге ең жақыны – Германия, Израиль және Польша мемлекеттері. Олар көші-қонды сырт жердегі өз қандастарын атажұртқа көбірек әкелу үшін пайдаланады. Мұның бәрі ол мемлекеттерде нақты әрі қатаң ереже-тәртіпке сүйеніп, жүзеге асырады. Сол секілді Қазақстанның да ұстанған көші-қон саясатының жөні бөлек.Тәуелсіздік алған алғашқы 10-15 жылдың өзінде елімізге сырттан миллионнан астам қазақ көшіп келді. Олардың көпшілігі көпбалалы еді. Нәтижесінде, олардың саны 2 миллионнан асты. Қазақстан халқының 18 миллионнан асуының бір себебі – осында.
Жазушы Сұлтанәлі Балғабаевтың айтуынша, алғашқы кездері құрылған Көші-қон және демография жөніндегі агенттіктің атқарған қызметі өте жоғары болды. «Бұл агенттіктің атқарған қызметі министрлікпен бірдей еді. Агенттік «шетелден қандастарымыз қалай көшіп келеді, келген соң қайда барады, қайда орналасады, немен айналысады?» деген сауалдардың бәріне жауап беретін. Сол арқылы көші-қон саласының жұмысы нақты әрі тиімді жүргізіле бастады», – дейді. 2015 жылдың қараша айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың көші-қоны және жұмыспен қамтылу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңына қол қойды. Бұл заң шетелдегі қандастарымыздың елге оралып, Қазақстан азаматтығын алуына жол ашты, көптеген жеңілдіктер жасады. Осы заңға сәйкес, Үкімет қаулысымен оралмандардың қоныстану өңірлері айқындалып, көшіп келу квотасы белгіленді. Жеті аймаққа қандастарымыз бен ішкі көшіп келушілерге квота берілді. Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Батыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар облыстары көшіп келушілерді «Жұмыспен қамту –2020 жол картасы» бағдарламасы аясында қабылдаған. Көшіп келушілердің дені – Моңғолия, Қытай мен ТМД мемлекеттерінен атажұртқа қоныс аударғандар. «Тәуелсіздік алған алғашқы 10-15 жылдың өзінде елімізге сырттан миллионнан астам қазақ көшіп келді. Олардың көпшілігі көпбалалы еді. Нәтижесінде, олардың саны 2 миллионнан асты. Қазақстан халқының 18 миллионнан асуының бір себебі – осында», – дейді жазушы Сұлтанәлі Балғабаев. Көші-қон саласында тиімді пайдаланған жобаның бірі – шетелден келген қазақ жастарына бөлінген квота. Білім шартымен келген этникалық қазақ жастары 1991 жылдан бастап ЖОО-ның қабылдау бөлімінде даярлық курсын оқи бастады. Жыл сайын қандастарға арнайы 2 пайыз квота бөлінді. 2011 жылдан бастап, 4 пайызға артты. Бұл бастаманың тиімді тұсы – шетелде тұратын қазақтардың тілін сақтап қалуына және жоғары білім алуына мүмкіндік жасау. Диплом алған баланың жұмыс табуы да оңай. Одан бөлек, шетелдегі қазақтарды елге тартудың тиімді жолы – осы. Әуелі жастар келіп, диплом алып, жұмысқа тұрған соң, сыртта қалған ата-анасын атажұртқа әкелуге тырысады. Осы жақта білім алып, тілін, менталитетін меңгерген жасқа ата-анасын көшіріп әкелгенде көп қиындық туа бермейді. 2019 жылдың қараша айында «Отандастар қоры» ұйымдастырған этникалық қазақтарды қолдау жөніндегі 2018-2022 жылдарға арналған іс-шара жоспары аясында арнайы басқосу өткен. Жиында Мемлекеттік хатшы Қырымбек Көшербаев: «Қандастарымызды баспанамен және жұмыспен қамту мәселесі 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» бағдарламасы аясында өз шешімін тауып отыр. Сонымен бірге қазіргі уақытта шетелден келген ағайындарға құжатты рәсімдеуде көрсетілетін қызметтерді оңтайландыру, шетелдегі қандастарды мемлекеттік тұрғыда қолдау туралы заңнамалық тетіктерді енгізу жөнінде маңызды шаралар қолға алынады» деген еді. Бұл да қандастарымыздың баспанамен қамтылуына берілген зор мүмкіндік. Келем деген ағайынға қазақтың құшағы ашық. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Дүниежүзі қазақтарының кезекті құрылтайының бірінде: «Шетелдегі қазақтардың елге жиі келіп, туған жерімен байланысын нығайтып отырғаны дұрыс. Қай елде тұрсаңыздар да, әрдайым Қазақстанды жүрегіңіздің төрінде ұстаңыздар. Қазақтың тарихи Отаны біреу-ақ. Ол – Қазақстан» деген еді. Тәуелсіздік алғалы бері тарихи Отанына 1 миллионнан астам қазақ қайтып оралды. Соның арқасында ұлтымыздың демографиялық жағдайы да қандастарымыздың үлесі есебінен жақсарғаны анық. Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев: «Тәуелсіз мемлекеттің тізгінін қолымызға ұстаған алғашқы күннен бастап халқымыздың ежелгі асыл мұрасын, қадір-қасиетін қайта жаңғыртып, ұлт ретінде түлетіп, жаңа деңгейге көтеруге бар күшті салумен қатар, шетелдердегі бауырларымыздың өнерін, әдеби мұрасын, халықтық қолөнерін, атакәсібін дамытуда арнайы жұмыстар жүргізіп келемін. Бұл – адами капиталды Отанға оралтудың оң қадамының бірі. Бұл қадам жаңылмайды, шекара жабылмайды. Ұлы көш жалғаса береді. Өйткені әлемдегі бар қазақ – бір қазақ», – дейді. Расында да, «әлемдегі бар қазақ – бір қазақ». Қазақтың тарихи Отаны – Қазақстан. Әлемнің түкпір-түкпірінде жүрген қандастарымыздың бәрі түбінде тарихи Отанына оралары хақ. Көшіміз көлікті, ісіміз өнікті болсын!Гүл ТҰРҒАНБАЙ