Биыл Қазақстан үшін айрықша жыл болды. Мемлекет басынан бірқатар саяси жағдай өтті. Оған қоғамның білдірген реакциясы да сан алуан. Ең басты оқиғалар ретінде – билік транзитінің жүзеге асуын, президент сайлауын, ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің құрылуын атап өтуге болады. Осы орайда, доңыз жылын қорытындылау үшін белгілі саясаттанушы Айдос Сарыммен аз-кем сұхбат құрдық.
– Биыл елді елең еткізген жағдай – Нұрсұлтан Назарбаевтың өз өкілеттігін тоқтатуы. Транзит процесі толыққанды аяқталды деуге келе ме? Жеке көзқарасыңыз қандай?
– Бұл үлкен тарихи оқиға болды. Қоғамның, елдің ішінде болып жатқан үдерістермен пара-пар келген сай қадам деп айтуға болады. Біреулер сайлау өтті, транзит аяқталды деп айтып жүр. Менің ойымша, транзит енді басталып келе жатқан сияқты. Біз алда өтетін мәслихат және Мәжіліс сайлауынан кейін, одан соң тиісті уақытында өтетін президент сайлауында транзиттің нақты нәтижесін айта аламыз. Ал әзірге үдерістер әлі жүріп жатыр. Сарапшылардың айтуынша, Қазақстанның жақсы дамуы үшін жылына кемінде 4,5 пайыз экономикалық өсім қажет. Егер одан да жылдамырақ, сапалырақ дамимыз десек 7-9 пайыздық өсім керек екені белгілі. Бұл үшін, әрине жаңа энергия, жаңа мүмкіндік керек. Қазақстанда мұнай дәуірі аяқталып келеді деп жатыр. Егер солай болса, онда шағын және орта бизнеске мүмкіндік беру, бизнесті дамыту және жемқорлықпен күресу керек. Егер осының бәрін қамтамасыз ете алатын болсақ, онда транзит өзінің діттеген мақсатына жетті, осыған дейін қалыптасқан модель өзгеріске түсе алатынын көрсетті деп топшылауға болады. Қасым-Жомарт Тоқаев қазір өзінің мүмкіндігін, функциясын пайдалану бағытында жұмыс істеп жатыр. Толыққанды президент. Ел ішінде қос билік туралы әңгіме өрбігені де белгілі. Алайда қазір ешқандай қос билік жоқ. Себебі бір-бірімен кикілжіңге келіп, шешімдерін жоққа шығарып жатқанын байқаған жоқпыз. Бізде саясат айналасында жүрген адамдар өресінің төмендігі осындай кезде айқын көрініп қалады. Қазір Тоқаевқа «сен неге Назарбаев емессің», «сен неге Зеленский емессің» деген шағымдар бар. Меніңше, бұл дұрыс емес. Тоқаев – ең алдымен Тоқаев. Оның өз стилі бар. Қазірдің өзінде билік те аймақтармен қарым-қатынас саласында стильдік өзгерістердің бастау алғанын көріп отырмыз.
– Келесі маңызды оқиға – президент сайлауы. Сайлауға дейін де, кейін де қоғамда түрлі деңгейдегі көзқарас пайда болды. Бірнеше қалада митинг өтті. Мұның бәрі қоғамға қалай әсер етті?
– Қоғам орнында. Сондықтан саяси жүйеге сондай бір әсерін тигізді деп айту қиын шығар. Ал қоғамның, электораттың өзгергені айқын. Қоғам талабын, стилін кез келген саясаттан хабары бар топтың бәрі ескеруі тиіс деп есептеймін. Соның арасында қазір рухани, саяси ізденістермен тайталас жүріп жатыр. Оның ешқайсысы анық бекіп, орнына түскен жоқ. Қай бағыттың жеңетінін, қайбірінің негізгі бағытқа айналатынын дөп басып айту қиындау. Саяси субъектілер, саясат айналасында жүрген кейбір топтар өзінің саяси міндетін, ел алдындағы жауапкершілігін түсінбей, асығыс қадамға баратын болса, бұл саяси жүйеге ғана емес, мемлекетке де теріс әсерін тигізуі мүмкін. Айналамыздағы оқиғалар, көршілердің жағдайын да ескеру маңызды. Маған ғана керек, маған ғана ұнайды дегеннен гөрі мемлекетке не қажет дегенді көбірек ойлануымыз керек. Бұл тұрғыда терең ойланып, жан-жағымызға қарап, саралауымыз шарт.
– Сайлау барысында болған түрлі митингілерден қоғамның көңіл күйі көрінгендей. Олардың талап-тілегінен Үкімет қандай қорытынды шығара алды?
– Билік үйреніп жатқан сияқты. Көптеген мәселеден сабақ алды. Жоғарыда айтып өттім ғой, стильдік өзгеріс басталып кетті. Бұрын митинг деген құбыжық нәрсе сияқты көрінсе, қазір митинг өткіземін дейтін адамға ешқандай шектеу жоқ. Заң аясында өткізетін болсаң, ешкім де кедергі келтірмейді. Бұрын аймақтарда митинг өтетін болса, ол жағдай жергілікті әкім үшін минус деп есептелетін еді, қазір қалыпты жағдайға айналды. Қазір пикеттің өзі журналистер үшін қызықсыз нәрсеге айналды. Әлемнің көптеген елінде митингілер болып жатыр. Бұған біздің де етіміз үйренуі керек. Ең бастысы, саяси мәдениет және саяси жауапкершілік. Осы екі нәрсе болса, митинг біз үшін үлкен қауіп тудырмайды. Қайта сол арқылы азаматтар өз құқын, талабын қоғамға, билікке жеткізе алады. Билік өз ішінен айтқан сөзі қоғамға жақпайтын адамдарды тазалай бастады. Одан соң биліктің ақпарат алу мүмкіндіктері, оған реакция білдіруі әлдеқайда мығым, әлдеқайда жылдам деп айтуға болады. Қоғамдық пікір арасында дау тудырып жатқан проблемаларға көрсетілетін реакция еселеп өсті. Осы тұрғыда Тоқаев мәселе туындаса оны дер кезінде шешіп тастаған дұрыс деген пайым бар сияқты. Бұл да стильдік өзгеріс. Бұл мемлекеттік аппаратқа, аймақтарға әсерін тигізіп жатыр. Қазір әлеуметтік желіде біреудің атын атап, шағым жазатын болсаң, сол мәселеге жауапты шенеунік немесе оның айналасындағы адамдар жедел жауап қатып, түсініктеме береді. Бұл да оң өзгеріс деп бағалауға тұрарлық тенденция.
– Президент жанынан құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі нақты қандай ұсыныс берді? Сіз Президенттің өзімен жеке кездестіңіз. Кездесу барысында не айттыңыз?
– Кеңес негізінен үш топқа бөлінген – қоғамдық, саяси және әлеуметтік топ. Біздің саяси топ негізгі жеті мәселені көтеруде және соны шешу жолдарын қарастырады. Әрине, елдің мәселелері жетіп артылады. Бірақ алдымен қоғам ішінде саяси бәсекелестік заңдарын айқындайтын, соларға қозғау болатын заңнамаға өзгерістер енгізу қажет. Оның ішінде митинг, баспасөз және сот туралы заң жобаларына ұсыныстар бар. Ал мен Президентпен кездескенде өзімнің айналысып жүрген салама байланысты бірнеше бағыт бойынша ұсынысымды айттым. Олар – ұлттық мәселелер, еліміздегі гуманитарлық ғылымдар (тарихи сана мен тарихи жадыны қалыптастыру төңірегінде) туралы, оның ішінде «Рухани жаңғыру», «Архив – 2025» бағдарламасын дамыту, олардың қоғамға тигізер пайдасы жайында айттым. Гуманитарлық ғылымдарды қаржыландыру бойынша пікірімді жеткіздім. Менің ойымша, жақсы қабылдаған сияқты. Қоғамдық пікірмен жұмыс істеудің озық құралдары, оның ішінде латын әліпбиіне көшу мәселесі де тыс қалған жоқ.
– Еліміздің ішкі саясатына тікелей қатысы болмаса да, Қытайдағы қазақтар жайына бейжай қарай алмайтынымыз анық. Оларға көрсетілген қысым жайлы ақпараттар қоғамда кәдімгідей дүмпу тудырды. Бұған қатысты билік қандай ұстанымда болуы керек? Ол жақтағы қандастарды қорғауға қаншалықты қабілеттіміз?
– Шындап келсек, Қазақстан Қытайға қыр көрсете алмайды. Қытай өз тауарын бізге жібермей қоятын болса, мыңдаған адам жұмыссыз қалады. Экономикалық тұрғыда тәуелдіміз. Осыны арада жүрген азаматтарға кезінде түсіндіруге де тырысқанбыз. Менің жеке ұстанымым – дәл осы кезеңде Қазақстан Қытаймен өте жақсы, өте белсенді қарым-қатынаста болуы керек. Ол жақтағы қазақ мәселесіне қатысты екі жол бар. Біріншіден, әрбір мәселе, әр адамның тағдыры бойынша Сыртқы істер министрлігі, қоғамдық ұйымдар әрқайсының мәселесін жеке-жеке көтеріп, жабық режимде шешуге болады. Бұл жерде дипломатия да, жекелеген ұйым, компания, азаматтардың белсенділігі де керек. Қытайда қазақтарға қысым жасалып жатыр деп Қазақстан ашуға басқанымен, ешбір мәселені шешпейді, керісінше ол жақтағы қандастардың жағдайын күрделендіріп жіберуі мүмкін. Екіншіден, сенің дінің, тілің сақталмай бара жатса, онда кешенді түрде Қытайдан Қазақстанға оралуға бет бұру қажет. Оралғанда да, ешкім оларға жұмақ дайындап отырған жоқ. Келіп, әсіресе Солтүстік Қазақстан аймағына қарай арнайы бағдарламамен барып, қоныстанып, жұмыс істеп, тіршілікке араласып кету керек. Көшті бұрынғы жылдардағы деңгейге жеткізе алсақ, бұл еліміз үшін үлкен олжа болар еді. Кезінде атажұртқа қарай үдере көшкен қазақ ешқандай талап қойған жоқ. Ал қазір туған топыраққа жетсек болды деп үдере көшіп жатқан қазақты көріп отырған жоқпын. Бірақ бұл туралы ойланып, өз баласының болашағына алаңдап, көшудің қамына кірісіп жатқан жекелеген ата-аналар бар. Қытайдың қазіргі ішкі жағдайын, тіпті қытайлық дәрежедегі ислам жасаймыз деген саясатын да көріп отырмыз. Менің түсінігімде Қытай жақын арада тарап кетейін деп жатқан жоқ. АҚШ және Батыс елдерімен қақтығыс заманына өтті. Күн сайын бір дау, күн сайын бір санкция. Мұны біздің жағдайға пайдаланып қалғысы келетін ойыншылар да жоқ емес. Сондықтан біздің азаматтар асығыс пікір айта салмай, жауапкершілік тұрғысынан қарауы керек. Екі арада еңбек етіп жүрген ұйымдар негізгі салмақты өзіміздің ішімізге емес, сыртымызға жұмсауы керек деп есептеймін. Яғни, БҰҰ бар, Еуропадағы адам құқығын қорғайтын ұйымдар бар, Еуропадағы баспасөз бар. Дипломатияның тілімен айтқанда, бізге өте күрделі, оркестрлік механизм керек. Оркестрде домбыра немесе сырнай ғана басым болмайды. Дыбыс, ырғақ шығаруда әрқайсының атқаратын рөлі болады. Сол сияқты кешенді еңбек ете алсақ, Қытайдағы қазақ мәселесін қорғау үшін толық мүмкіндік те ашылады, жақсы жағдай да жасалады. Өкінішке қарай, кей азаматтар бұл тақырыпты тек конфронтация тұрғысына бұрып жіберді. Сол деңгейге барып қалған соң барлық тарап қорғануға мәжбүр жағдайға жетті.
– Қазір өзіңіз немен айналысып жүрсіз?
– Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің біраз мәселесі бар. Ол шаруалар кабинетте отырып, кей адамдармен дауласуды талап етеді. Сондай-ақ гуманитарлық ғылымдарды дамыту тұрғысында еңбектеніп жатырмыз. Бұл жұмыстардың нәтижесін алдағы жылы айтармыз.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Ақжігіт ҚАЗБЕК