Бұл елде 1962 жылы әскерилер төңкеріс жасап, билік басына келген еді. Осылайша, генерал Не Виннің 26 жылдық үстемдігі орнаған. Сол кезден бері әскерилер Мьянмада ерекше құқығы бар кастаға айналды. Генералдар 2016 жылға дейін билік құрды. Тек 6 жыл бұрын Нобель сыйлығының лауреаты Аун Сан Сун Чжи бастаған партия сайлауда жеңіске жетіп, өзі мемлекеттің де-факто басшысы болды. Әскерилер саяси аренадан толық ығыспаса да, ықпалы кеміген. Бірақ биыл 1 ақпанда мьянмалық генералдар елде қайта төңкеріс жасап, бірнеше саясаткерді құрықтап, төтенше жағдай жариялады. Арада 2 аптадай уақыт өтті. Жағдай өзгермеді.
Мьянмадағы саяси өзгеріске әлемнің ірі мемлекеттері түрліше жауап қатты. АҚШ, Британия, Еуроодақ саясаткерлерді лезде босатуды талап етсе, Қытай саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге шақырды, ал Ресей тіпті асығыс баға бермеу қажет деді. Осы мәлімдемелерден-ақ жағдайдың бұлайша өзгеруіне қай елдер іштей риза екенін байқау қиын емес. Бір қызығы, төңкеріс болған 1 ақпанға дейін бұл елге Ресейдің қорғаныс министрі Сергей Шойгу келіп кеткен. Ол сапар барысында Мьянманың бас қолбасшысы Мин Аун Хлайнмен кездесіп, бұл елге «Панцирь С1» зениттік зымыран кешені мен «Орлан-10Е» ұшқышсыз ұшатын аппараттарды сатуға келіскен. Ресей – Мьянмаға әскери техника жеткізетін негізгі елдің бірі. Аталған сапар мен төңкеріс уақытының жақын болуы сәйкестік пе, әлде олай емес пе, дөп басып айту қиын. Сонымен, Мьянмада Мин Аун Хлаин жетекшілік ететін әскери хунта барлық билік органын басып алды. Әлеуметтік желілер бұғатталды, байланыс үзілді. Ел президенті Вин Мьин, мемлекеттік кеңесші Аун Сан Сун Чжи, бірнеше министр үйқамақта. Алайда нақты қай жерде екені белгісіз. Көшелерде әскери патруль жүр, генералдардың билігіне қарсы шыққан ереуілшілер полициямен бірнеше рет қақтығысты. Жарақат алғандар бар, бірақ жаппай қару қолдану фактісі болмаған. Елде 1 жылға төтенше жағдай жарияланғанын және одан кейін жаңа парламенттік сайлау өтетінін армияның «Мьявадди» телеарнасы хабарлады. Өзге мемлекеттік арналардың жұмысы тоқтатылды. Генерал Мин Аун Хлайн неге мемлекеттік төңкеріс жасады? Жылдам жауап – билікті қолына қайтару үшін. Ал егер тарқатсақ, халық арасында әскерилердің беделі төмендеп кетті. Оны былтыр 8 қарашада өткен соңғы парламенттік сайлау дәлелдеді. Аун Сан Сун Чжи жетекшілік ететін «Демократия үшін ұлттық лига» партиясы парламенттегі 476 орынның 396-сын жеңіп алды. Бұл халық «Ханым» деп атап кеткен Аун Сан Сун Чжидің толық жеңісі еді. 1 ақпан күні сол сайлаудың нәтижесінде билікке келген парламенттің жаңа құрамының алғашқы отырысы болуы тиіс еді. Алайда билік қолынан сусып бара жатқанын сезген генералдар осындай опасыз қадамға барды. Олар неге осы кезеңді таңдады? Егер жаңа парламент жұмысын бастаса, онда онсыз да Мьянмаға билік етіп отырған Аун Сан Сун Чжидың саяси позициясы нығайып, ол генералдарды биліктен толық ысыруы мүмкін еді. Себебі 65 жастағы бас қолбасшы, генерал Мин Аун Хлайн былтыр жазда қызметінен кетуі керек болған. Бірақ биліктің дәмін бір көрген погондылар одан айырылғысы келмейтіні, билік ресурстары үшін соңына дейін күресетіні айқын болды. Азиядағы ең кедей елдердің бірі Мьянма неге әлем қауымдастығына маңызды? Біріншіден, соңғы 5 жылда билікте болған Аун Сан Сун Чжи 1991 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. Сондай-ақ ол әскерилердің қысымына, қудалауына ұшырап, 1989 және 2010 жылдар аралығында үйқамақта отырды. Осылайша, Аун Сан Сун Чжи демократияның, адам құқығы үшін күрестің символына айналды. 2015 жылғы сайлауда оның партиясы жеңіске жетіп, ол билік басына келді. Елдің сыртқы істер министрі, мемлекеттік кеңесші (премьер-министрге тең қызмет) болып тағайындалды. Оның күйеуі британдық, балалары өзге ел азаматтары болғандықтан, Аун Сан Сун Чжи Мьянма президенті атана алмады. Себебі бұл соңғы конституциялық өзгерістерде көрсетілген еді. Бәлкім, әскерилер оны билікке жақындатпау үшін осындай құқықтық шектеулер енгізген болар. Әрине, Батыс елдері Аун Сан Сун Чжиден көп өзгеріс күтті. Өйткені әскерилердің басқаруында болған Мьянма оқшауланып, көп салада кейін қалған еді. Бірақ реформалар баяу жүрді. Ал 2016 жылы күзде Мьянмадағы мұсылман рохинджа халқына қарсы жасалған қырғын оны адам құқығы үшін күрескерден геноцидті қолдаушыға айналдырды. Себебі ол геноцид барысында әскерилерді тоқтатпады. Оған қоса, 2019 жылы Гаагадағы БҰҰ сотында аталған қырғын ісі қаралғанда өз елін қорғап, сөз сөйледі. Содан бері көптеген Батыс елдері «Ханымнан» теріс айналды деуге болады. Бірақ биылғы әскери төңкерістен соң оны босатуды талап етіп жатыр. Мьянмадағы төңкеріс бүгінде бір елдің ішкі мәселесі емес. Ірі державалар пайда көруге тырысады. АҚШ Азиядағы одақтастары арқылы Қытайды қоршауды көздеген еді. Осы жоспарда 2016 жылдан бері Мьянманың орны ерекше болатын. Үнді мұхитымен де, Қытаймен де шектеседі. Бірақ Батыстың санкциясына ұшыраған әскерилер енді өздері секілді авторитарлармен тіл табысары хақ. Жоғарыда Ресеймен байланысы бекем екенін айттық. Көп өтпей Қытай да көмек қолын созып, келісімге келер. Ал Аун Сан Сун Чжи мен өзге де саясаткерлердің тағдыры әлі күнге белгісіз.Әлихан ИСМАН