Елімізде PhD докторант атану үшін Scopus немесе WoS базасына кіретін журналға материал жариялау міндет. Жариялай алмасаңыз, диссертацияны қорғауға жібермейді. Ал ғылыми мақала жазудың қиындығы өз алдына. Сол үшін докторанттар ауырдың астымен жүретін жол іздейді. Іздейді де «жыртқыш» журналдың тырнағына ілігеді. Мұндай журналдың көздегені сапа емес, ақша. Айналып келгенде, аталған журналға мақала жариялау ғылым әлеміндегі еліміздің атағына кір келтіреді. Бұған тосқауыл қоя аламыз ба? Сарапшылардың қандай пікірі бар?
Сарапшылар Scopus базасына кіретін журналдарға мақала жариялау ісіне алаңдап отыр. Өйткені кейінгі екі-үш жылда «жыртқыш» басылымдарға мақала мен шолу өткізу 4,9%-ға қысқарғанымен, жағдай мәз емес. Еліміз рейтингте 7-орынға түскенімен, бұл арқаны кеңге салуды білдірмейді. Төмендеуді мақсат тұтатындай, бұл қандай рейтинг дерсіз. Ол Scopus базасына кіретін күмәнді басылымдардағы жарияланымдар жиынтығы есептелетін рейтинг. Қазақстан 2020 жылы аталған рейтингте 4,9%-бен 7-орында тұрды. Ал 2016 жылы 38,6% көрсеткішпен 1-орыннан бір-ақ шыққан. Сол тұста көрсеткішті төмендету жағы республика деңгейінде қаралған-ды. Бірақ әлі күнге «жыртқыш» журналдарға ақы төлеп, мақала жариялайтын зерттеушілеріміз бар. Өйткені кейбір зерттеушілердің ғылыми мақаласында күмәнді тұстар көп болса, тағы біреулердің зерттеу тақырыбы ел ішінде ғана өзекті.«Жыртқыш» журналға тұзақ құра аламыз ба?
Ел іші ғана емес, әлем Scopus базасында 100-ге жуық «жыртқыш» журналдың индекстелетінін жарыса жазып жатыр. Мәліметтер базасы басылымдарды қанша іріктегенімен, осындай жайттарға тосқауыл қоя алмай отыр. Мәселен, Nature сайтының талдауы бойынша, аталған базада 300-ден астам «жыртқыш» журналдың үлесі бар. Бұл кейінгі үш жыл ішінде 160 мыңнан астам ғылыми мақаланың талапқа сай келмейтінін білдіреді. Яғни, Scopus-та жарияланған шолу мен мақаланың 3%-ы күмәнді зерттеу жұмысынан тұруы мүмкін. Жалпы алғанда, мұның бәрі ғылымға, ғылыми жаңалықтарға кері әсер етеді. Сондықтан жетекші ғалымдар мақала жарияларда сараптап, журналдың сенімді екенін анықтап алған жөн дейді. Жалпы, «жыртқыш» журналдар сапасыз ғылыми мақала мен шолуды басып шығаруға бейім. Олар ақпараттың рас-өтірігін тексермейді, зерттеу жұмысына мән бермейді. Бастысы, мақаланы тезірек басып шығару үшін ақы талап етеді. Мысалы, 7 ақпан күні Scientometrics журналында жарияланған зерттеуде Прагадағы Чарльз университеті мен Чехия ғылым академиясы басқаратын экономика институтының экономистері Scopus-та индекстелетін 324 күдікті журналды анықтаған. Оған қоса, Scopus жақында Nature-дің «жыртқыш» журналдар жайында сұрауына жауап берген. Олардың айтуынша, академиялық мәліметтер базасы жыл сайын барлық журналдың 65%-ын индекстеуден бас тартады. Демек, күмәнді атау, мазмұн, дерек бар басылымдар дерекқорға қосылмайды. Естеріңізде болса, PubMed те «жыртқыш» журналдардың шабуылына тап болған-ды. Сонда ғалымдар түрлі шара қолдануға ұсыныс жасады. Мәселен, 2017 жылы дерекқор аталған журналдармен күресу мақсатында PubMed авторлары жариялауы тиіс тақырыптар бойынша нұсқаулық шығарды. Алайда әлемнің түкпір-түкпірінен келетін мақалаларды қадағалап, атауына мән беру – үлкен шаруа. Сондықтан Италиядағы Сассари университетінің физиологтары «жыртқыш» журналдардың жыл сайын атын, баспа атауын өзгертіп, таралымын көбейтетінін атап өткен. Ғалымдар дабыл қақса да, олар жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай көбейген үстіне көбейіп жатыр. Ал мұның дамушы елдерге тигізер зияны көп.Қайтсек сапа жақсарады
Неге бұлай дейміз? Өйткені ғалымдар мұның мансап жолы мақалаға тәуелді елдерде үлкен мәселе екенін баса айтады. Сондай-ақ «жыртқыш» журналдардың торына түсетіндер орташа экономикалық даму деңгейін көрсететін мемлекеттер мен мұнай өндіруші елдер екен. Мысалы, Білім және ғылым министрлігінің жанындағы жас ғалымдар кеңесінің мүшесі Болат Кеңесов алдын алу шараларын жүргізбесе, Қазақстанның «жыртқыш» журналдарда материал жариялау көрсеткіші қайта өсетінін айтады. «Scopus индексіне кірмейтін журналда мақала жариялау есепке алынбайтынын барлық нормативтік актіге жазу керек. Талапты күшейтіп, мақала жариялау үшін SJR˃0.3 формуласын пайдалану қажет. SJR дегеніміз Scopus базасындағы журналдардың квартилін анықтайды. Сол үшін университеттер мен ғылыми институттарда сыйақыны мақаланың қалай және қайда жарияланғанына жіті мән бере отырып төлеу керек. Гуманитарлық ғылымдарға келсек, халықаралық деңгейдегі басылымдарда материал жарияламаса да, оларға диссертация қорғауға мүмкіндік берейік. Күдікті журналдардың атауын ашық жариялайық. Бастысы, ғалымдарға, оқытушыларға ғылыми журналды қалай таңдауды, мақала шығаруды, ғылыми этиканы үйрететін тренинг өткізсек. Оларға Q1 WoS немесе Arts and Humanities Citation Index сияқты үздік журналда мақала жариялауға талпындырсақ деймін», – дейді ҚазҰУ-дың профессоры Болат Кеңесов. Профессор сөзінің жаны бар. Өйткені елімізде диссертациясын қорғай алмай жүрген докторант қаншама? Әсіресе, гуманитарлық салада оқитын докторанттар әлемдік стандартқа сай мақала жазуға қиналады. Қиналады дейміз-ау, зерттеуін халықаралық деңгейге қиюластыра алмай әлек. Қарапайым тілмен түсіндірсек, докторант таңдап алған диссертация тақырыбына сай ғылыми мақала жазуы керек. Ғылыми мақалаға зерттеу мен дәйек керек. Кейіннен мақалаңызды Q1 WoS санатына кіретін журналға шығарсаңыз, шетелдіктер еңбегіңізден сілтеме жасап, өзіне керегін алады. Осындайда гуманитарлық салада, атап айтқанда филологияда оқитын докторанттар «қазақ тілі мен әдебиеті жайында ғылыми мақала кімге керек?» деп ашынады. Кейінгі жылдары профессорлар мен оқытушылардың бұл мәселені жиі көтеруінің себебі – осы. Өйткені Q1 деңгейіндегі журналға мақала шығару үшін зерттеуіңіз редакция алқасының сынынан өтуі тиіс. Сондықтан зерттеу жүргізіп, мақала жаза алмаған докторанттар «жыртқыш» журналдардың жемтігіне айналады. Ал бұл еліміздің импакт-факторға негізделген рейтингтегі беделін түсіреді. Мәселен, Болат Кеңесовтің есептеуінше, Қазақстан 2020 жылғы көрсеткіші бойынша 87-орыннан 81-орынға көтерілуі мүмкін. Оның шамалауынша, өткен жылы Q1 WoS санатына кіретін журналдарда отандастарымыз 647 мақала жариялаған. 2019 жылғы дерекке сүйенсек, мұндай еңбектің саны – 472. Ал 2015 жылмен (180) салыстырғанда үздік басылымдардағы ғылыми жарияланымдар саны едәуір көбейген. 2014 -2016 жылдары еліміз «жыртқыш» журналдарда мақала жариялаудан алдыңғы орынға шыққандықтан, БҒМ бірқатар шара қолданды. Ректорларға университет оқытушыларын қанаттандыру керегін еске салды. Әрі министрлік мақала жариялау туралы талабын жеңілдетті. Қазір Scopus пен Web of Science базасына кіретін Q1 санаттағы журналдарға мақала жарияласаңыз жетіп жатыр. Десе де, «жыртқыш» журналдардың уысынан шыға алмай келеміз. Ғалымдардың айтуынша, аталған журналдардағы материал санына қатысты рейтингте 30-орынға түскеніміз абзал. Сонда ғана Қазақстанның ғылым саласында бетбұрыс болмақ.Айзат АЙДАРҚЫЗЫ