Қазақстанда 29 мыңнан астам адам түрмеде отыр. Халықаралық түрмелерді зерттеу орталығы (ICPS) индекс рейтингі бойынша еліміз 98-орында тұр. Былтыр елдегі 8 түрмені жабу бюджеттен 12 млрд теңгені үнемдеуге сеп болды. Өйткені «іштегі» бір адамды ұстауға қазынадан жылына 700 мың теңге жұмсалады екен. Ал қапасқа қайта оралатындардың саны күн санап артып келеді. Түрлі әлеуметтік қолдау орындары көмек қолын созғанымен, адам психологиясына әсер ету қиын.
Түрмеден кейін қоғамға бейімделу түрлі сатыдан тұрады. Иә, сіз де «Шоушенктен қашу» фильмін еске түсірдіңіз бе? Дәл кинокартинадағыдай мерзімін өтеп шыққан адамға бейімделу қиын. Бірі амалын тауып ары қарай жылжыса, екіншісіне отбасына қайта сіңісудің өзі мұң екен. Бұл туралы психолог Балабек Сақтағанов толығырақ түсіндіріп берді.
«Біріншіден, олар бір режимге үйреніп қалады. Үнемі бұйрықты орындағандықтан, бостандыққа шыққаннан кейін бірден бейімделіп кете алмайды. Өз уақытын өзі пайдалану, қай уақытта ұйықтап-тұратынына бас қатырмаудың өзі проблемаға айналады. Мұндай жағдай оларды тығырыққа тірейді. Жол таба алса игі. Таппаса, шешімді қайта түрмеге түсу деп түсінеді. Екінші мәселе – қоғамның түрмеден шыққан адамға деген көзқарасы. Сол себепті түрмеден босағандар өзін қоғам алдында кінәлі санайды. Өздерінің жеке тұлға ретіндегі потенциалын көрсете алмайды. Тіпті, отбасымен бірге ұзақ уақыт бірге болмауы оны ортадан «бөледі». Сізге әдеттегі әрекет санатындағы нәрсе оған кәдімгідей «жұмыс» болуы мүмкін. Бір жерге жұмысқа тұрса да, түрмеде отырғаны санасынан шықпағандықтан, өзін көрсете алмайды. Адам түрмеде неғұрлым ұзақ отырса, соғұрлым ортаға бейімделуі қиынға соғады», – дейді психолог Балабек Сақтағанов.
Психологтың сөзінше, түрмеден шыққан адамға бағыт беру керек. Әйтпесе, ол қанаты қайырылған құстай не істерін білмей жүреді. «Түрмеге отырып келгендерді аптасына бір рет болсын психологиялық курс, тренингтен өткізу керек. Арнайы психологиялық орталық ашылса игі еді», – дейді Балабек Сақтағанов. Осыған байланысты елімізде Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті жанынан құрылған түрлі бейімдеу орталығы жұмыс істейді. Нұр-Сұлтан қаласы бойынша 3 911 адам пробация қызметі есебінде тұр. Шығыс Қазақстан облысында 5 645, Қарағанды облысында 4 346 адамға әлеуметтік көмек көрсетіледі. Пробация қызметіне жүгінгендердің дені Алматы облысында тіркелген. Аталған облыстағы 9 685 адамға пробициялық бақылау жүріп, әлеуметтік-құқықтық тұрғыда кеңес беріледі.
Түрмеден жазасын өтеп шыққан адам неге тағы да қылмысқа барады? Бұл сұрақты белгілі психолог Анна Құдияроваға қойып көрдік. Психолог мұнда эмоцияның айтулы күш екенін баса айтты. Әрі бәрібір кей факторлар әсер етпей қоймады.
«Оған бірнеше себеп бар. Олар эмоциялық тұрғыдан тәуелді. Кішкене бала тәрізді. Түрмеде қашан тұру, жүру, оң мен солы бәрі арнайы жүйеде жүреді. Еркіндікке, бостандыққа үйрене алмайды. Ал еркіндікке шыққан кезде жауапкершілікті өз мойнына алу керек. Көбінесе түрмеден босап шыққандар еркіндікті қалай пайдалануды білмей, түрлі қылмысқа барады. Жақын жердегі дүкенге барып, ұрлық жасап қайта түрмеге түсуді ойлауы мүмкін. Өйткені бұл процесс – бейсанада жатқан құбылыс. Санасы арқылы ол бостандықта жүрудің қадірін біледі. Бірақ бейсанаға әсер ете алмай, келген жағына қайта оралып жатқандар бар», – дейді Анна Құдиярова.
Түрмеден шыққан адамның қоғамға бейімделуі маңызды. Біріншіден, өзінің ертеңі үшін. Екіншіден, мемлекеттің бюджетіне әсер етеді. Бұл туралы кезекті брифингтің бірінде Бас прокурордың орынбасары Марат Ахметжанов мәлімдеді.
«216 адам қауіпсіздігі барынша төмен мекемелерге ауыстырылды. Мұндай жүйелі шаралардың арқасында қамаудағылардың саны 27 жылда 68,5 мыңға қысқарды. Тәуелсіздік алғанда Қазақстан түрме халқы саны жағынан әлемде үшінші орында тұрды. Бүгінде түрмеде 29 913 адам бар. 8 түрмені жабу есебінен бюджет 12 млрд теңгені үнемдеді. Тағы төрт ескі типтегі колонияны жабуды қарастырып жатырмыз», – деді М.Ахметжанов.
Жоғарыдағы дерек көрсеткендей, түрме санын қысқарту кәдеге жарайды. Алайда түрмеден шыққандардың оған қайта оралу факторы жиі кездеседі. Оған қоғамда қалыптасқан стереотиптің ықпал ететінін алға тартуға болады. Түрмеде жазасын өтегеннің бүгінгі таңда жұмыс табуы, ортамен қарым-қатынасы, ары қарай аяқтан тұруы қиын. Дегенмен араларында облыстардағы ҚАЖ бөлімдеріне тіркеліп, бизнесін бастап, жетістікке жеткендері бар. Бәріне қоғам мен жақынның демеуі керек. Психологтар да алдымен отбасының сенгені, алға жетелегені қажет дейді. Осы тұрғыда олар Үкіметтік емес ұйымдар мен бейімдеу орталықтарының көмегіне зәру.
Айбике ЖАНАСЫЛ