Екі жеп биге шығуды көздегендер үшін көлеңкелі бизнес – нағыз табыс көзі. Көлденең табыстан бас тартуға ерік-жігеріміз жетпей тұр, қай салада болмасын, қаржы жымқырудың сызбасымен жұмыс істейтін топ бар. Олар үшін қылмыстық жауапкершілік деген ұғым жоқ. Кімге, неге сенетінін өздері білер, бірақ сенгендері сенімге селкеу түсірді, былтыр ұсталған ұйымдасқан қылмыстық топтардың жымқырған қаржылары миллиардтан асты.
15 қылмыстық топ: көп пе, аз ба?
Қаржы министрлігі Қаржы мониторингі комитетінің Экономикалық тергеу қызметі былтыр жалған шот-фактураларды жазумен, қолма-қол ақшаға айналдырумен айналысқан 15 ұйымдасқан қылмыстық топтың жолын кесті. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай реестрінде Қылмыстық кодекстің 216-бабы бойынша 269 қылмыстық іс тіркелген. Жалпы, былтыр аталған комитет ширақ қимылдады. Finbet букмекерлік кеңсесінің ел аумағында заңсыз ойын бизнесімен айналысқанын анықтады, Алматы, Шымкент қалалары мен Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан, Қостанай, Маңғыстау және Павлодар облыстарында орналасқан 43 букмекерлік кеңседе ұйымдастырылған заңсыз ойын орнын әшкереледі. 8 өңірде бір уақытта арнайы операция жүргізіп, заңсыз қызметтің жылдық табысы 3 млрд теңгеге жуық соманы құрайтынын анықтады.
Ал күні кеше комитеттің Алматы қалалық экономикалық тергеулер департаменті жалған фирмалар арқылы 3,9 миллиард теңге шешкен қылмыстық топ мүшелерін ұстады. Жалпы, Алматы департаменті 2019 жылдың 22 тамызы мен 31 желтоқсан аралығында сотқа дейінгі 41 өндіріс жүргізген. Оның ішінде, ұйымдасқан қылмыстық топ құрудың 5 дерегі бар. Олар банк есепшоттарынан жалған фирмалар арқылы ақша «шешіп» келген.
«Алты күдікті қамауға алынып, мемлекетке келген шығынды өтеу мақсатында мүліктері тәркіленеді. Азамат Т. басқарған қылмыстық топ 2017-2019 жылдары өзі басқаратын жеті компания арқылы банк есепшоттарынан 3,9 миллиард теңгені қолма-қол ақшаға айналдырған», – деп жазды департаменттің баспасөз қызметі. Прокуратура бастамасымен жалған шот-фактураларды жазып беру арқылы жасалған мәмілелер жарамсыз деп танылған. Сотқа 123 миллиард теңгеден аса сомаға күмәнді компаниялар арқылы мәмілелерді жарамсыз деп тану туралы 820 талап-арыз түскен, 179 іс шешімін тапқан.
Жалған фирма жарға жығар
Былтыр қазан айында Өскеменде де жалған келісім арқылы шоттағы қаржыны «шешіп» алумен айналысқан қылмыстық топ сотталды. Өскеменнің 42 жастағы тұрғыны қара және түсті металдың көтерме саудасымен айналысатын фирма ашады. 2013 жылдың басында облыстағы ірі кәсіпорынмен шарт жасап, құрамында алтын кездесетін руда – ауырлық концентратын құжатсыз сату сызбасын жасайды. Мәмілені аяқтау үшін кәсіпорын басшысы салықтан жалтаруға көмектесетін адамдарды тауып береді. Құрылған кәсіпорындар қағаз жүзінде ғана өмір сүреді, жұмысшылар, көлік құралдары мен қоймалары болмаған, экспорт-импорт операциясын жүргізбейді, тауар жеткізбейді, қысқасы іс жүзінде ешқандай қызмет көрсетпейді. Бірақ қағаз жүзінде бәрін «атқарып тастаған». Мемлекетке төленбеген салық түрінде келтірілген залал 3,6 млрд теңгеге жеткен. Осы залалды өтеу мақсатында сотталушылардың мүлкі – 6 көлік, 2 пәтер, жеке үй, жер телімі, Нұр-Сұлтан мен Өскемендегі автотұрақ тәркіленді. Қылмыстық топтың ұйымдастырушысы 4 жарым жылға, ал оның серіктесі мен ЖШС басшысы 4 жылға бас бостандығынан айырылды.
Бұл – Қаржы министрлігі тарапынан анықталған қаржы жымқыру қылмыстары. Ал былтыр желтоқсанда Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Алматы қаласы бойынша департаменті мен қалалық прокуратура «Олимп» букмекерлік кеңсесінің заң нормаларын бұзып, интернет-ресурстар арқылы лицензияланбаған қызмет көрсеткенін, табыстан салық төлемей, шетелге заңсыз қаржы шығарғанын анықтады. «Ел аумағынан ақшаны заңсыз шығару арнасы анықталып, жолы кесілді. Қаржы қылмысына қатысты өзге де әрекеттер анықталып жатыр», – деп жазды ҰҚК өзінің ресми сайтында.
Бұл бізге белгілі мәліметтер. Осының өзінде жымқырылған қаржы аз емес. Ал белгісіз дерек қаншама?
Қаржы жымқырудың төркіні қайда?
Ақпараттық технология дамыған заманда қаржы жылыстатуға жол беру біліксіздік пе, бейғамдық па? Бұл сұрақты экономика саласындағы заңгерлерге қойдық. Олардың бірі қаржы жымқырудың алдын алуда мемлекеттік органдар тарапынан жұмыс атқарылып жатыр десе, енді бірінің мүлде көңілі толмайды.
«Қаржы мониторинг комитетінің жұмысы барлық бағыт бойынша 100 пайыз тиімді деп айта алмаймын. Алайда қаржы жымқыру бойынша істерді ашу мен тергеуді тұрақты жүргізетінін атап өту керек. Бірақ оның өзі бүгінгі таңда толыққанды дей алмаймын», – дейді экономист, банк мәселелері бойынша сарапшы Нұржан Бияқаев.
Ал экономикалық қылмыстар бойынша заңгер Абзал Құспанның айтуынша, жымқырылған қаржы көлемі мен соған қатысты есептер мен әдемі сөздерге сенудің қажеті жоқ.
«Қаржы жымқыру бойынша қылмысы ашылды деген букмекерлік кеңселердің соңғы бес жылдағы деректері айтылды. Өте ірі көлемде қаржы ұрланған. Сонда бес жыл бойы бақылаушы органдар ай қарап отырды ма? Дәл сол істе ойын бизнесіндегі екі фирмаға (екеуі де қазақстандық компания) ғана қатысты іс қозғалғаны мені таңғалдырды. Ойын бизнесін тексеру басталды ма, ол барлық фирманы қамтуы тиіс. Ал біздің елдегі ойын саласындағы ресейлік компаниялардың ешқайсына тиіскен жоқ. Бұрын бір шенеунік ұсталды, бір компанияның қаржылық былығы анықталды десе, қуанушы ем. Осы салада адвокат болып жүрген он жылда мұндай тексерулерде желдің қайдан соғатынын аңғаратын болдым», – дейді ол. Әйтпесе, салық органдарында, қаржылық бақылау саласында кәсіпкерді тырп еткізбейтін «Пирамида» деген бағдарлама бар. Оның мақсаты – бір-бірімен сауда жасаған кәсіпкерлердің есебін бір жүйеде тоғыстыру.
«Мысалы менің «А» деген фирмам мен сіздің «Б» деген фирмаңыз шарт жасайды. Егер сол фирманың бірі салықты төлеп, екіншісі – төлемесе, ол әлгі жүйеде «қалқып» шыға келеді. Бірақ осы жүйе анықтаған мәліметтерге уақытында анализ жасалмайды. Сараптама дер кезінде жасалса, жымқырылған қаржы көлемі әлдеқайда көп екенін білер едік», – дейді ол.
Ендеше жымқырылған қаржының нақты көлемін білуге не кедергі? Абзал Құспанның пікірінше, бар кедергі сыбайлас жемқорлыққа байланысты.
«Біздің елде мемлекеттік қызметкердің жалақысы байып кететіндей көп емес. Бірақ қалада үйі жоқ аудан әкімі бар дегенді естідіңіз бе? Аудан әкімдерінің жағдайы жақсы. Бізде лауазым иелерінің басым бөлігінің бизнесі бар. Міне, осы мемлекеттік қызметкерлер фискалды органдарға жұмыс істетпейді», – дейді заңгер.
Оның пікірінше, сыбайлас жемқорлықты жоймай, мың түрлі технология енгізілсе де, қаржы жымқырудың алдын алуда нәтиже болмайды. Себебі бүгінгі қолданып жатқан технология Еуропада сынақтан сүрінбей өткен, тиімділігін дәлелдеген. Бізде де жемісін беруі керек еді, бірақ олай болмады, өйткені адам факторы араласып кетті.
Қаржы жымқыру қайтсе азаяды?
Қаржы қымқыру барлық елге тән қылмыс. Жаһандық сипат алған қылмыс түрімен әлем елдері күш біріктіріп күресуді өткен ғасырда-ақ қолға алған. 1989 жылы Қылмыстық жолмен келген қаржыны заңдастырумен күрес жөніндегі The Financial Action Task Force (FATF) ұйымы құрылды. «Үлкен сегіздік» елдерінің шешімімен құрылған халықаралық институт қаржы жымқыру мен лаңкестік ұйымдарды қаржыландыруға қарсы халықаралық стандарттарды жасайды. Жуырда аталған ұйым Қаржы жымқыруға кәсіби қызмет көрсететін делдалдар туралы Есебін жариялады. Құжатта әлем елдеріндегі қаржы жымқырудың сан түрлі сызбасы мен шоттан-шотқа ақша жылыстатудың әдіс-айлалары айтылған. Сол арқылы қаржы жымқыруға қарсы әрекет етудің тәсілдері қоса ұсынылған. Ұйым ұсынысын қолданған елдерде тиімділігі дәлелденген технология бізде адам факторының салдарынан тиімді болмай тұр. Ендеше қайтпек керек? Бұл сұрақты сарапшыларға қойдық.
Экономист Нұржан Темірғалиұлы қылмыстық жауапкершілікті күшейту қажет деп санайды.
«Қазіргі қылмыстық кодексте көрсетілгендей, айыппұл түріндегі немесе түзеу жұмыстары түріндегі жазаның орнына қылмыстық жауапкершілікті күшейту керек. Мүлікті тәркілеу мен бостандықты шектеудің нақты және қатаң шараларын қолдану қажет деп санаймын. Өйткені айыппұл төлеу оңай және тиімді, сондықтан бұл баптар нәтиже бермейді. Себебі сот тағайындаған айыппұлдың мөлшері ол жүргізген заңсыз операцияның көлемімен салыстырғанда аз болуы мүмкін», – дейді ол.
Ол жазалау шарасын қатайту арқылы ғана нәтижеге жетуге болады, бұл шара бүкіл әлемде тиімді саналатынын айтады.
«Сондай-ақ банктерден ірі көлемдегі ақшаны, күдікті операциялар мен резидент еместермен жасалатын операциялар кезінде транзакцияны растауды қатаң бақылауды талап ету қажет. Қазақстан оффшордағы заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыру операциялары бойынша «байқалған субъектілердің қара тізімін» құру мысалында ақпарат алмасуда барлық елмен тығыз ынтымақтастықта болуы тиіс», – дейді Н.Бияқаев.
Ал Абзал Құспан қылмыстық жауапкершілікпен ешкімді үркітіп нәтижеге жете алмаймыз деген пікірде. Оның ұстанымы – дұрыс кадр саясатын жолға қою.
«Менің жалпы қылмыспен күрес мәселесіндегі принципім – қылмыстың салдарымен емес, себебімен күресу, яғни сыбайлас жемқорлықты жою. Жауапкершілікті күшейтетін баптарды көбейткенмен жағдай өзгермейді. Себебі кәсіпкерлердің осындай қылмысқа баруына өзіміз жағдай жасап қойдық, сондықтан жазаны күшейткенімізбен, қылмысты жоя алмаймыз. Ұйымдасқан қылмыстық топтың мүшелері ұсталмайтынына сенімді болғандықтан ғана тәуекелге барады. Әрі-беріден соң ондай адамдарды табу оңай. Қазақстан кедейшіліктен арылмаса, жасанды құжатқа қол қоятын адам табыла береді. Фирма құрылтайшысының мұрты да қисаймайды. Себебі ол ақысын төлеген соң, қол қоюға кез келген кедей келіседі. Ал жауапкершілік құрылтайшыға емес, қол қойған адамға жүктеледі», – дейді ол.
Түйін сөздің орнына:
Қазақстанда қаржы жымқыру көрсеткішінің статистикасын қолға түсіру мүмкін болмады. Себебі Қаржы мониторингі комитеті бұл қызмет бабында ғана қолданылатын мәлімет екенін жеткізді. Сондықтан былтыр жолы кесілген 15 ұйымдасқан қылмыстық топқа қарап, қаржы жымқыру дерегінің көбейген не азайғанын болжау қиын. Анығы, «Алтын көрсе, періште жолдан таяды» деген мақал әлі де өзекті. Сарапшылар сөзінен түсінгеніміз, біз атаған цифрлар айсбергтің ұшы ғана. Жымқырылған қаржы миллиардқа жетті дедік, ал ол соманың триллиондарды құрамасына кім кепіл?..
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ