Тәуелсіздік жылдарындағы Қазақстанның жетістігін сөз еткенде әдетте бірден сыртқы саясат еске түседі. Өйткені азаттықтың елең-алаң шағынан бастап-ақ еліміз сыртқы саясатқа айрықша көңіл бөлді де, оны тәуелсіздікті сақтаудағы маңызды бағыттың бірі ретінде ұстанды. Жаһандағы алпауыт елдермен қарым-қатынасты жақсартуды көздеген Қазақстан аймақтық қауіпсіздікті, түркітілдес мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты нығайтуға көңіл бөлген еді. Тіпті, Қазақстанды түркі интеграциясының көшбасшысы ретінде бағалауға болады.
30 жыл бұрын басталған интеграция
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласында: «Қазақстан – күллі түркі халықтарының қасиетті «қара шаңырағы» деп жазды. Бүгінгі қазақтың сайын даласынан әлемнің әр түкпіріне тараған түркітектес тайпалар, халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты» деп атап өткен. Бұл қазақ жерінің күллі түркі жұрты үшін атажұрт саналатынын, көшпенділердің тарихта құрған мемлекеттерінің барлығы дерлік осы даладан өрбігенін көрсететін пікір еді. Оны тарихшылар әлдеқашан дәлелдеген. Алайда 1991 жылға дейін түркі әлемінде қандай да бір интеграциялық процес болған жоқ. ХХ ғасырдың басында түркі халықтарынан шыққан көптеген қайраткерлер бауырлас халықтардың ынтымағын арттырып, тізе қоса әрекет ету мақсатын көздегенімен, тарихи жағдай мұндай идеяның жүзеге асуына мүмкіндік бермеді. Тек КСРО құрамында болған түркітілдес халықтардың бірқатары тәуелсіздік алған соң ғана бауырлас жұрттың интеграциясы іс жүзінде басталды. Заманауи стандарттарға сәйкес келетін жаңа үлгідегі интеграцияға Қазақстан ұдайы қолдау білдіріп, көп жағдайда бұл процесте жетекші рөл атқарды. 1991 жылы наурызда Түркияның сол кездегі президенті Тұрғыт Өзалдың Орталық Азия елдеріне жасаған сапарынан кейін бауырлас халықтардың алыс-беріс, барыс-келісі жанданып, ұзақмерзімді байланыс басталған болатын. Дегенмен Орталық Азия мемлекеттерінің ішінен бірінші болып Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 1991 жылғы қыркүйекте Түркияға сапар жасады. Осылайша, түркі интеграциясы Н.Назарбаевтың салиқалы, сабырлы саясаты арқылы басталған еді. Бүгінде Елбасы түркітілдес мемлекеттер басшыларының басқосуларына, Түркі кеңесі саммиттерінің барлығына қатысқан тұлға ретінде тарихта қалды. Яғни, Н.Назарбаев 90-жылдары басталған интеграцияны 30 жылға жуық өзі бақылап, өзара байланыстың кезең-кезеңімен тереңдей түсуіне ықпал етіп келеді.Мәдени-гуманитарлық интеграцияны таңдадық
Әдетте, түркі интеграциясы туралы сөз еткенде «неге одақ құрмаймыз? Неге НАТО тәрізді ортақ әскери альянс жасақтамасқа? Ортақ әліпбиіміз неге жоқ? Сауда-экономикалық бірлестік құруға болмай ма?» деген тәрізді сансыз сауал қоятын азаматтар кездеседі. Сырт көзге заңды сауал тәрізді болып көрінгенімен, іс жүзінде 1 000 жылға жуық уақыт бұрын бір-бірінен ажырай бастаған, түркі тілдері тобының өзінде қыпшақ, қарлұқ, оғыз тілдері тармағына бөлініп, жеке-жеке этносқа айналған, мәдениеті мен салтында, дүниетанымында түрлі айырмашылығы бар халықтарды бірден біріктіру оңай іс емес. Әрі түркі халықтарының ежелгі бәсекелестері Қытай, Иран тәрізді мемлекеттер орналасқан аймақта, Ресейдің де ықпалы жоғары өңірде бірден саяси-экономикалық, әскери одақ құру мүмкін емес. Тіпті, тәуелсіз 6 түркі мемлекетінің негізін қалаған халықтардың өзі рухани тұрғыда мұндай одаққа даяр емес болатын. Оған жағрафиялық және геосаяси жағдайды қосыңыз. Демек, бауырлас халықтар интеграциясында алдымен бір-бірімен қайта танысу, табысу процесі алдыңғы қатарға шығуы тиіс еді. Сол себепті Нұрсұлтан Назарбаев түркі интеграциясына қатысты түрлі ұйымдардың құрылуына ықпал етті. Сөйтіп, Бакудегі Түркі мәдениеті және мұрасы қорынан басқа барлық интеграциялық ұйымдардың құрылуына түрткі болды. Назарбаевтың бастамасымен 1993 жылы TÜRKSOY, 2008 жылы Түркітілдес мемлекеттердің парламенттік ассамблеясы (ТүркПА), 2009 жылы Нахчыванда Түркі кеңесі, 2010 жылы елордада Халықаралық Түркі академиясы құрылды. Түркістан қаласында 1991 жылы ашылған Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті де Елбасының осынау интеграцияны алдымен мәдени-гуманитарлық, білім-ғылым арқылы бастауды көздегенінің айғағы. Яғни, бауырлас халықтардың интеграциясында Қазақстан байсалды саясат ұстанып келеді. Интеграцияға байланысты асығыс шешімдердің қабылдануына ешқашан жол берген емес. Сөйтіп, 30 жыл ішінде түркітілдес елдердің байланысын жаңа деңгейге шығара білді.
Осы тұста атап өтетін бір жайт, Қазақстан тамырлас халықтардың ынтымақтастығына мәдени-рухани серпін беретін қадамдарды ешқашан назардан тыс қалдырған жоқ. Тіпті, көне дәуірлердің жәдігерлерін де тұрақты түрде жаңғыртып келеді. Мәселен, 2001 жылғы 18 мамырда Л.Гумилев атындағы ЕҰУ ғимаратына Күлтегін ескерткішінің көшірмесі әкелінсе, 2012 жылғы 22 ақпанда Халықаралық Түркі академиясы Анкараның Алтындағ ауданындағы «Түркі әлемі: Тоныкөк саябағы» аумағына Білге Тоныкөк жазба ескерткішінің көшірмесін орнатты. Ал 2018 жылы Қазақстанда Түркістан облысы құрылды. Сол жылғы желтоқсанда Зырян қаласының атауы өзгертіліп, шаһар Алтай деп атала бастады. Сырт көзге бұл шаралар тарихи-мәдени сипаттағы немесе Қазақстанның өз ішіндегі ономастикалық мәселе тәрізді көрінуі мүмкін. Алайда бұл қадамның барлығы түркі интеграциясын тереңдетуге ықпал ететін, бауырлас халықтарды өзара жақындата түсетін қадам. Өйткені Алтай мен Түркістан атауы, Күлтегін мен Тоныкөк ескерткіштері күллі түркі халықтары үшін киелі дүниелер. Мемлекеттілікпен тікелей қатысы бар жәдігерлер.
Ағайын жұрттың амандығын тіледік
Қазақстан тәуелсіздік жылдарында түркітілдес мемлекеттердің тыныштығының және аумақтық тұтастығының сақталуына да ұдайы мүдделілік танытып келді. Нұрсұлтан Назарбаев 1994 жылы Әзербайжанның Таулы Қарабақ аймағында атысты тоқтатуға барын салды. Тіпті, 1991 жылғы 20 қарашада Таулы Қарабақта сол кездегі ҚазақКСР ішкі істер вице-министрі Сайлау Серіков қаза тапқан болатын. Бітімгерлік миссия атқарып жүрген офицер мінген тікұшақты сепаратистер атып түсірген еді. Ал Елбасы осы аймақтағы соғыстың уақытша болса да тоқтатылуы үшін Ресей президенті Б.Ельцинмен тізе қоса әрекет жасағаны есте қалыпты. Кейін 2015 жылы Еуразиялық экономикалық одаққа Армения мүше болып енетін кезде Н.Назарбаев ұйым құрамына Таулы Қарабақтың кірмейтінін, Арменияны тек БҰҰ да мойындалған шекарасымен ғана қабылдайтынын айтқан болатын. Сөйтіп, Армения ұйымға Таулы Қарабақсыз кірді. Сонымен бірге 2015 жылы түрік ұшқыштары Ресейдің Су-25 ұшағын атып түсіргеннен кейінгі шиеленісті бәсеңдетуге де Назарбаевтың мол еңбек сіңіргені бар. Сөйтіп, бір-біріне қырын қараған қос мемлекеттің басшылары кек жолын емес, дипломатияны таңдаған болатын. Бәлкім, содан да шығар Анадолы мен Кавказдағы түркітілдес халықтар Назарбаевты «ақсақал» деп атайды. Ал түркітілдес мемлекеттер басшыларының барлығы оны құрмет тұтады. Бұл Қазақстанның осынау интеграциядағы ұстанымының ақталғанын көрсетеді. Дегенмен интеграция процесінің ұзаққа созылатынын да назардан тыс қалдырмау қажет. Бұл – өте күрделі процесс. Сондықтан бірте-бірте экономикалық бағытқа бұрылудың кезеңіне тым асыға қойған жоқпыз. Рас, тәуелсіз түркі мемлекеттерінің кез келгенімен Қазақстанның жақсы сауда-экономикалық, мәдени-гуманитарлық байланыс орнатқаны анық. Бірақ ортақ одақ құру ісіне асыға қойған жоқпыз. Сөйте тұра туризм, медицина, энергоресурстар экспорты, көлік-транзит тәрізді салаларда бірлескен жоба жасалып жатыр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Түркі инвестициялық қорын құрудың маңызды екенін айтқаны бар. Бұл Түркі кеңесіне мүше елдердің шағын және орта бизнес өкілдері арасындағы ықпалдастықты дамытуға септігін тигізуі тиіс. Демек, бауырлас елдердің арасындағы байланыстың жаңа кезең Қазақстан тәуелсіздігінің төртінші онжылдығына сәйкес келетін сыңайлы.
Амангелді ҚҰРМЕТ