Тәуелсіздік алғалы бері мемлекеттік тіліміздің мерейін өсіріп, қолдану аясын кеңейту күн тәртібінен түскен емес. Осы уақытқа дейін қазақ тілін меңгергендердің санын жыл сайын арттыру міндеті жүктеліп, мыңнан аса бағдарлама да, «Тіл туралы» заңымызға да бірнеше рет түзету енгізілді. Олай болса, ойындағысын орыс тілінде оңай жеткізіп, қазақ тіліне келгенде қиналатындардың қатары неге көп? Аралас мектептердің санын көбейтуге қандай себеп бар? Оларды біртілді мектепке айналдыруға не кедергі?
Екі жыл бұрын елдегі аралас мектептің саны 2 046 болған. Былтыр 2 321 аралас мектеп болса, биыл оған тағы 79 мектеп қосылған. Сонда республика бойынша 7 400 мемлекеттік мектептің 2 400-і аралас, ал 1 200-і – орыс тілінде, қалғандары өзге тілдерде білім береді. Ең алғаш аралас мектеп ашылған ХІХ ғасырда Сырдария губернаторы орыс тілін меңгеріп жатқан қазақ балалары мектепте шыға бере қазақша сөйлегеніне көңілі көншімесе, аралас мектепте білім алатын бүгінгі қарадомалақтар қазақша «қазақ тілі» сабағында ғана сөйлеуі мүмкін. Әйтпесе, былайғы уақытта ресми тілге бүйрегі бұрып тұратынын жасырып қайтеміз.Қазақ қазақтығын жоғалтады
Адамзат тарихында ұлт ғұмырының ұзақтығы ана тілін сақтап қалудан басталады. Яғни, тілсіз ұлт жоқ. «Тілі жоғалған ұлттың өзі де жоғалады» деген Ахмет Байтұрсынұлының сөзі өзектілігін жоғалтпағаны былай тұрсын, күн тәртібіндегі күйіп тұрған мәселеге айналды. Өйткені өз тілін өгейсітетін, мемлекеттік тілін менсінбейтін ұрпақ өсіп келеді. Белгілі абайтанушы, әдебиетші Мекемтас Мырзахметұлы оның себебі аралас мектептен басталатынын айтады. «Аралас мектеп – отарлық саясаттың классикалық түрі» деп санайтын ол: «Бұрынғы Білім және ғылым министріне бірнеше рет айттым. Аралас мектеп жүрген жерде қазақ қазақтығын жоғалтады. Өйткені мұндай мектептердегі мемлекеттік тіл – орыс тілі болады. Орыстандырудан құтыламыз деп жүріп, өзіміз тұтылып жатырмыз. Аралас мектептің көзін құртпай, мемлекеттік тілдің мерейін өсіреміз деу қармақсыз балық аулаумен бірдей», – дейді. Айтуынша, аралас мектептен арылуда ешқандай кедергі жоқ. Бар болғаны, қазақты қазақ, орысты орыс мектебіне беру керек.Аралас мектепті аша беру дұрыс емес
Былтыр бір топ депутат республикадағы аралас мектептердің көбейіп бара жатқанына назар аудартты. Сол кезде бірнеше әріптесінің атынан сауал жолдаған сенатор Динар Нөкетаева Үкімет басшысына: «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, қазақ тілі – қазақтың жаны. Оның ішінде халықтың тарихы, тағдыры, мәдениеті, әдебиеті, менталитеті мен діні де кіреді. Тілдің қолдану аясын кеңейтіп, қазақ тілін барлық ұлттардың сүйікті тіліне айналдыруда мектептердің маңызы зор», – деген. Сенатордың сөзінше аралас мектептер елдегі жалпы мектептердің 30%-ын құрайды. Әлемнің ешбір мемлекетінде мұндай жағдай жасалмаған. Егер аралас мектептердің саны көбейе берсе, бұл үрдіс жалғаса беретін болса, қазақ тілінің болашағын болжау қиындай береді. Осылай деген Динар Жүсіпәліқызы Қордайдағы қақтығыста қазақ тілінің мәртебесі, оның ішінде мектеп қабырғасында білім алуға қатысты өткір мәселелерді көрсетіп бергенін еске салған. Өйткені аймақтардағы аралас мектептерде білім беретін мұғалімдердің басым бөлігі мемлекеттік тілді білмейді екен. Бұл айналып келгенде тіл ғана емес, аралас мектептердегі оқушының ұлттық санасын, дүниетанымы мен патриоттық рухын көтеру мүмкін емесін білдіреді.«Жақында «Nur Otan» партиясы қоғамдық кеңесінде білім мәселелері бойынша кездесу өтті. Салынып жатқан 800 мектеп сөз болғанда осы мәселені тағы қозғадым. Білім және ғылым вице-министрі жергілікті жерлердің әкімдері шешетінін айтты. Өткен жолы аралас мектептердің мәселесін тағы сұрап, министрдің орынбасарынан «Аралас мектеп азаюдың орнына неге көбейіп жатыр?» деп сұрадым. Айтуынша, солтүстік өңірлердегі орыс мектептерінде бір-екі қазақ сыныбы ашылса, «аралас мектеп» болып есептелетінін айтты. Өзім де кезінде аралас мектепті бітірдім. Бірақ егемендік алған кезеңде аралас мектепті аша беру дұрыс емес. Онсыз да мектепке дейін балалардың тілі орысша шүлдірлеп келеді. Екіншіден, тіл мәселесі отбасындағы ұлттық тәрбиеге де байланысты», – дейді депутат Динар Нөкетаева.Мысалы, орыс мектебін бітіргендер қызметке орналасып, сапалы білім алу үшін көрші Ресейге барып түсуіне орыс тілін білу мүмкіндік береді деп ойлайды. Бірақ қазақ мектебінде оқитын балалардың білім сапасы көш ілгері болмаса, кем деп айта алмаймын.
Басқару жүйесін қайта қарау керек
Білім бойынша сарапшы маман Гүлнәр Әбішова аралас мектеп дегенге түбегейлі қарсы екенін айтады. «Егер ауылды жерлерде бір ғана ғимарат болса бір сәрі. Ал қалалық жерлерде екі аумақта тұрған аралас мектептерді бір-біріне қосып, нақты қазақ және орыс деп бөліп тастауға болады. Аралас мектептегі қазақ балалардың бір-бірімен қарым-қатынас тілі – орысша. Таза қазақ тілін меңгеріп жатыр деп айта алмаймыз. Басқару жүйесін қайта қарау керек», – дейді Гүлнәр Әбдірахманқызы. Екіншіден, биыл балаларын орыс мектебіне беріп жатқан ата-аналар көбейді. Оның себебі, қазақ сыныптарындағы оқулықтардың сапасында болып отыр. «Қазақша оқулықтарда қате көп. Одан кейін ата-аналар балаларының болашағын ойлайды. Мысалы, орыс мектебін бітіргендер қызметке орналасып, сапалы білім алу үшін көрші Ресейге барып түсуіне орыс тілін білу мүмкіндік береді деп ойлайды. Бірақ қазақ мектебінде оқитын балалардың білім сапасы көш ілгері болмаса, кем деп айта алмаймын. Оның үстіне, қазақ мектебінде оқыған балалардың бойында қазақы тәрбие бар. Аралас мектепте ұлттық тәрбие беріп жатыр дегенге өз басым сене алмаймын», – дейді Гүлнәр Әбішова.Әлі күнге қазақша түсінбей қаламын
Аралас мектепте білім алған Бақтияр Бүкетаев қазақ тілін әлі күнге дейін жетік білмейтінін мойындайды. Өйткені бала кезінен өзге тілде білім алғанның салдары осы уақытқа дейін алдынан шығады екен. «Біздің мектепте жартысы қазақ, жартысы орыс болды. Кейін Петропавлға көштік. Біздің үй жағымызда қазақ мектебі болмады. Орыс мектебіне бардым. Бұрын қазақша мүлдем дұрыс сөйлей алмайтынмын. Кейін әскерде жүргенде қасымдағы балалармен сөйлесе жүріп, қазақша үйрендім. Өзіммен салыстырғанда қазақ мектебін бітіргендердің тіл білуі өте жоғары. Ал мен әлі күнге дейін қазақша сөздерді түсінбей қаламын. Аралас мектепті бітірген қазақ достарым бар, олардың арасында да қазақша білмейтіндер бар. Ал шала сөйлейтіндері жұмыс барысында үйреніп, жаңадан тіл сындырып жүр», – дейді Бақтияр Серікұлы. Ал Динара Сүгірбаева елордадағы жалпы орта білім беретін мектеп-гимназиясында қазақ тілі пәні жеткілікті деңгейде оқытылмайтынын жеткізді. Айтуынша, бірнеше тілді меңгерткізетін қаладағы 17 мектеп-гимназиясында баласы аптасына 4 рет ағылшын, екі рет қазақ тілі сабағын оқиды. «Осыдан кейін қазақ тілінде сөйлеп кетеді дегенге кім сенеді? Бірінші сыныпта «иә» және «жоқ» дегенді үйренген. Үшінші сыныпқа көштік. Әлі күнге сол екі сөзді ғана білеміз. «Мен саябаққа бардым» дегенді әрең үйренген балаға «Сен саябаққа бардың» дегенді айтқызудың өзі үлкен жұмыс болып жатыр. Балалардың 90 пайызы қазақша білмейді», – дейді Динара Сүгірбаева. «Көптілді, көпдінді, көпділді мемлекеттің өмірі ұзаққа бармайды» деген Мұстафа Кемал Ататүріктің сөзі қалай орынды айтылған. Өкінішке қарай, қазақ мектебінде оқитын балалар да қоңырау соғылысымен, өзара орысша сөйлеседі. Ол түгілі балабақшадағы қазақ тобына баратын бүлдіршіндер өзге тілге бүйректері бұрып тұрады. Тәуелсіз мемлекет атанғанымызға 30 жыл өтсе де, бірде-бір қазақ мектебі салынбаған аймақтар бар. Есесіне, елдегі аралас мектептердің саны жылдан-жылға өсіп келеді. Ал 2 400 аралас мектепте білім алатын балалар үшін өз тілі аптасына екі рет, ары кетсе 45 минут оқытылады. Әр адамның қай тілде білім алуы өз еркінде екені түсінікті. Бірақ қазір балаларын орыс және аралас мектептерге беріп жатқанның дені – орысша сөйлейтіндер, екіншілері – орыс тілін өздері білмейтін ата-аналар. Олар «Орысша білмегеннің салдарынан жақсы жұмысқа тұра алмадым, енді балам өзім секілді қиналмасын» деген ниетпен, амалдың жоқтығынан баласын аралас мектепке беруге мәжбүр. Алғы сөзін қазақша, ары қарай түсінікті тілде сөйлейтіндердің балалары онсыз да өзге тілде шүлдірлейтіні белгілі. Өзге тілде ойлап, өзге тілде сөйлейтіндер мемлекеттік тілдің мерейін өсіреді дегенге осыдан кейін сенудің өзі қиын көрінеді.Жадыра МҮСІЛІМ