Балық шаруашылығын дамытуға не кедергі?
Өткен ғасырдың 70-жылдары республикада балық аулау көлемі жылына 100 мың тоннаға дейін жеткен екен. Бүгінде елімізде өндірілетін балықтың көлемі оның жартысын да қамтымайды. Сондай-ақ жыл сайын шетелдерден шамамен 43,5 мың тонна балық импортталатын болса, экспортқа 30 мың тонна шығарылады. Біздің мемлекет мұхит балығы мен теңіз өнімдерін импорттайды. Олар – скумбрия, майшабақ, мидия, асшаян және басқалары. Бұл өнімдер негізінен Норвегия, Исландия, Қытай, Ресей және Балтық елдерінен әкелінеді. Ал Қазақстаннан алыс және жақын 36 елдерге жалпы 60 млн доллар сомасына 30 мың тонна балық өнімдерін экспорттайды. Әсіресе, балықтың жон етіне, қақталған-ысталған өнімдер мен мұздатылған балық етіне сұраныс жақсы. Мәселен, көксерке еті Еуропалық одақ елдерінде (Нидерланд, Германия, Польша) қазақстандық бренд ретінде бағаланады, қақталған-сүрленген өнімдер негізінен Украина, Ресей, Литва, Қытай және басқа елдерге жөнелтіледі. Сарапшылардың айтуынша, шекара маңындағы аудандарды ескергенде, балық өнімдерінің экспорттық әлеуеті 3 млн тоннадан асып кетуі ықтимал. Ал біздің республика бұл мүмкіндікті пайдаланбақ тұрмақ, әзірге өзінің ішкі нарықтағы сұранысын қанағаттандыруға қабілетсіз. Қазақстанда балықтың 150-ден астам түрі кездеседі. Ал балық шаруашылығымен айналысатын су қоймасында балықтың 70-ке жуық түрі бар. Оның 18-іне жойылып кету қаупі төніп тұр. Оның ішінде, әсіресе сирек кездесетін балықтар азайып барады. «Каспий теңізінің ақбалығы мен кутумы, Арал теңізінің шипасы, Балқаштың алабұғасы, көкбасы, Сырдарияның тасбекіресі кеміп кеткен. Оған әсер еткен себеп әртүрлі. Мәселен, Балқаш көліне сазан балығын жіберудің соңы Қызыл кітапқа енген эндемик балықтардың азаюына әкеп соқты», – дейді Балықтарды өсіру және аквамәдениет басқармасының басшысы Нариман Жүнісов. Жалғыз бұл ғана емес, жалпы еліміздегі өзен-көлдерде балық қорының азайып бара жатқанын мамандар көптен бері айтып жүр Бұл – тиімсіз кәсіпшілік, браконьерлік және қоршаған ортаның ластануы. Сонымен қатар соңғы жылдары гидрологиялық режимнің өзгеруі де балықтардың табиғи жолмен таралуына кесірін тигізуде. Есепсіз аулаудың балықтардың популяциясына зияны өз алдына, тіпті кейбір түрдің құрып кетуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Суды лайлау мен уландыру да балықтардың жаппай қырылуына ұрындыруда. Әсіресе, өндіріс орындарының құрамында ауыр металдардың тұздары, синтетикалық жуу құралы, радиоактивті қалдықтар мен мұнайы бар сулармен таза суларды ластауы онда тіршілік ететін балықтар үшін қауіпті. Сондай-ақ өзендерде ретсіз тоғандар салу да балықтар санының өсуіне кері әсерін тигізеді. Осындай әсердің салдарынан әр жылдары Ертіс, Жайық, Талас, Есіл сияқты өзендер мен ШҚО Бұқтырма суқоймасында, СҚО Жақсы-Жалғызтау суқоймасында балықтың жаппай қырылуы орын алған. Мұндай жайттар еліміздегі ірілі-ұсақты басқа өзен-көлдерде де жыл сайын кездесіп отырады.Балықты қолдан өсіруге жағдай жасалған ба?
Бүгінде республикада мыңға тарта балық шаруашылығы субъектілері жұмыс істеп тұр. Олардың қол астында 1 646 су айдыны мен балық шаруашылығын жүргізуге арналып бекітілген учаскесі бар. Еліміз бойынша бұл салада 11 мыңнан астам адам еңбек етеді. 2019 жылы 45 мың тонна балық ауланған. Оның дені Атырау, Маңғыстау, Алматы, Қызылорда және Шығыс Қазақстан облыстарына тиесілі. Қазақстан – балық ресурстарына өте бай ел. Елдің экономикалық дамуында балық шаруашылығы ерекше рөл атқара алады. «Жібекті түте алмаған жүн етеді» демекші, өкінішке қарай осы қолда бар әлеуетті тиісінше жарата алмай жатқан жайымыз бар. Сондай-ақ табиғи суқоймаларындағы балық қорларын пайдаланудың да өз шегі бар екенін ұмытпайық. Бейберекет пайдаланудың кесірінен кейінгі кездері көптеген су айдынында балық және басқа да ресурстарының азайып бар жатқаны байқалады. Сондықтан «Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС басқарма төрағасы Қ.Исабековтің айтуынша, балық өнімдерін ұлғайтудың жалғыз баламасы акваөсіру болып табылады деп есептейді. «Теориялық тұрғыдан алғанда, Қазақстанда жыл сайын 600 мың тонна балық және теңіз өнімдерін өндіру әлеуеті бар, бұл ретте негізгі үлесі – 80%-дан астамы Маңғыстау облысының орта Каспий акваториясына тиесілі, мұнда тормен өсіру технологиясы бойынша Каспий албырты мен бекіре тұқымдас балық түрлерін өндіруге қолайлы. Осылайша, біз экспорттық әлеуетті көтеріп қана қоймай, импортты алмастыруды да жүзеге асыратын едік», – дейді Қ.Исабеков. Маманның есептеуінше, егер қолдан өсірілген балық көлемі 600 мың тоннаға жетіп, соның арқасында экспорттық әлеуетті 10 есе ұлғайтатын болсақ, бұл салық ретінде бюджетті жылына 28 млрд теңгеге толықтыра түсер еді. БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (ФАО) мәліметіне сүйенсек, акваөсіру саласы – ақуыз өнімдерін өндіруде әлемде ең қарқынды дамып келе жатқан бағыт. Мысалы, осыдан 60 жыл бұрын қолдан өсірілетін балықтың әлемдік қоры небәрі 1 млн тоннаны құраса, қазір бұл көрсеткіш 82 млн тоннадан асып кеткен. Әсіресе, кейінгі ширек ғасырда оның даму қарқыны күшті. Соңғы 25 жыл ішінде акваөсіру көлемі 67 млн тоннаға немесе 450%-ға ұлғайған. Расы керек, кейінгі жылдары балықты қолдан өсіруге Қазақстан да көңіл бөле бастады. Соңғы 7 жылда өсірілген балық көлемі 9 есе, яғни 800 тоннадан 7,4 тоннаға дейін жетті. Республикада мұндай тәсілмен балық өсірумен айналысатын шаруашылық саны 280-нен асқан. Оларда 2 мыңға тарта адам еңбек етіп жүр. Бірақ бұл тым аз. Теңізге тамған тамшымен пара-пар десе де болады. Ал енді еліміздің балық өнімдеріне деген ішкі сұранысын қамтамасыз етіп, одан әрі экспорттың әлеуетін арттыру үшін жасанды балық өсіру шаруашылықтары бұдан да көбейте түсу керегін нарықтың өзі меңзеп отыр. Қазақстан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған жан басына шаққанда 16 келі балық тұтыну нормасына қол жеткізу үшін шамамен 300 мың тонна балық өсіруі қажет. Бүгінде балықты жасанды өсіру бойынша Түркістан облысы көшбасшы болып тұр, оның көлемі 5 мың тонна (68,7%). Алматы облысында шамамен 1 000 тонна (12,8%), Солтүстік Қазақстан облысында 380 тонна және Шығыс Қазақстан облысында шамамен 300 тонна балық өсіріледі. «Балық өнеркәсібін ұлғайтудың перспективалы бағытының бірі – суқоймаларын балық аулаудан балық өсіруге қайта бағдарлау. Әзірге Қазақстан Үкіметі еліміздің балық саласына тиісті көңіл бөлмей келеді. Елімізде балық шаруашылығын дамыту осы саладағы мемлекеттік реттеу шараларының тиімділігі жеткіліксіз болуы себебінен тежелуде. Бүгінде мемлекеттік қолдау шаралары тек азыққа, балық питомниктері мен көл-тауарлы балық өсіру шаруашылықтарына арналған техника мен жабдықтарға ғана қолданылады, ноу-хау преференциялар, осы саладағы ғылыми әдістемелер дамымаған», – деді Мәжіліс депутаты, «Nur Otan» партиясы фракциясының мүшесі Ерлан Саиров Премьер-Министрдің орынбасары Р.Склярға арнаған депутаттық сауалында.Жоспар жақсы, орындалуы қалай болар екен?
Әлбетте, Үкімет те қарап отырған жоқ екен. Республика аумағындағы табиғи су айдындарының балық ресурстарын сақтауды қамтамасыз етумен қатар, балық өсіруге біртіндеп көшу бойынша шаралары қабылданып жатыр. Премьер-Министр орынбасарының айтуынша, «Балық шаруашылығын дамытудың 2021-2030 жылдарға арналған» бағдарламасы бекітілген. Бағдарламаның 10 жылдық кезеңге арналған негізгі индикаторы бойынша балық өсіру көлемін жылына 270 мың тоннаға дейін ұлғайту көзделген. Ол үшін 1 283 жаңа балық шаруашылығы құрылатын болды. «Көл-тауарлы балық өсіру шаруашылықтары желісін кеңейту үшін осы жылдың соңына дейін конкурсқа 300-ден астам су айдыны қойылады және тағы 330-ға жуық кәсіпшілік су айдыны балық өсіру шаруашылығын жүргізу тәсіліне ауыстырылады, бұл жылына 27 мың тоннаға дейін балық өсіруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар тұйық сумен қамтамасыз ететін қондырғыларда, сондай-ақ бассейндік, тоған және тор қоршау шаруашылықтарында балық өсіру бойынша 19 ірі жобаны іске асыру бойынша жұмыс жүргізілуде», – дейді Р. Скляр. Сондай-ақ мемлекеттік қолдау бойынша балық шаруашылығы мен азық өндіруге салынған инвестициялардың 25%-ын өтеу, азықты сатып алу кезіндегі шығыстардың 30%-ын субсидиялау түрінде жүзеге асырылады. Балық шаруашылығымен байланысты бұдан басқа да шығыстардың 50%-ы өтеледі. 2021 жылы облыс әкімдіктері балық шаруашылықтарын субсидиялау үшін жергілікті бюджетте 508,9 млн теңге қарастырған. Қазір кәсіпкерлердің өңделген балық өнімдерінің рентабельділігін ескере отырып, өндірілген өнімнің әр келісі бойынша субсидиялау түрінде мемлекеттік қолдау бойынша ұсынысы пысықталуда. Тиісті есептеулер балық өңдеу кәсіпорындарымен бірлесіп дайындалуда. Сонымен бірге акваөсіру субъектілері үшін Салық кодексіне сәйкес арнайы салық режимі қолданылады, ол бойынша салықтар 70%-ға төмендетілді. «Балық шаруашылығын ғылыми және кадрлық қамтамасыз ету мақсатында бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде 2021-2023 жылдарға арналған республикалық бюджетте шамамен 3 млрд теңге көзделген, бұл балық өсірудің тиімді технологияларын енгізуге, отандық балық азықтарының жаңа рецептураларын әзірлеуге және Каспий итбалығы мен бекіре тұқымдас балық түрлерінің популяциясын сақтау жөнінде шаралар әзірлеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді»,– деді Премьер-Министрдің орынбасары. Одан бөлек, бағдарламаның «балық өсіруді кәсіптік оқыту жүйесі» тарауында 2030 жылға дейін балық шаруашылығы саласында 4 000 маманды, негізінен балық өсірушілерді даярлауға бөлінетін гранттарды жыл сайын ұлғайту көзделген.Дәулет АСАУ